Historia

Budowa usytuowanej na ówczesnej granicy Królestwa Polskiego i Austrii (do 1846 r. teren Rzeczpospolitej Krakowskiej) stacji kolejowej Granica powiązana była z rozwojem nowego okręgu przemysłowego, określanego z czasem jako Zagłębie Dąbrowskie, zlokalizowanego w rejonie dzisiejszej Dąbrowy Górniczej, Sosnowca i Zawiercia. W latach 30. zapadła decyzja o stworzeniu dogodnego połączenia komunikacyjnego tych terenów z Warszawą i Rosją poprzez budowę kolejowej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, zrealizowanej w latach 40. XIX w. Początkowo przewidywano poprowadzenie trasy kolejowej do granicznej wsi Niwki (ob. część Sosnowca), położonej na styku Królestwa Polskiego, Prus i Austrii, ostatecznie jednak zdecydowano się połączyć szlak bezpośrednio z austriacką drogą żelazną w rejonie polskiej wsi Maczki oraz rozlokowanej po drugiej stronie rzeki Przemszy austriackiej stacji kolejowej Szczakowa. Wzniesiona w 2 poł. lat 40. osada stacyjna Granica miała być więc nie tylko ostatnią na trasie „Wiedenki” polską stacją kolejową, ale również punktem odprawy celnej. Przez pierwsze dziesięć lat, do czasu budowy odgałęzienia trasy w kierunku Prus i budowy dworca granicznego w Sosnowcu, Granica była faktycznie jedyną graniczną stacją kolejową Imperium Rosyjskiego. Od lat 80. XIX w. była ponadto ostatnią stacją kolejową na trasie kolei Dąbrowsko-Iwanogrodzkiej/Dęblińskiej. Granica utraciła swoje znaczenie po I wojnie światowej w związku z likwidacją granicy na Przemszy, komory celnej i posterunku straży granicznej, w efekcie czego nazwa stacji przemianowana została na Maczki.

Najważniejszym, obok budynku Komory Celnej, elementem zrealizowanego w poł. XIX w. zespołu stacyjnego, był gmach dworcowy, wzniesiony w latach 1847-1850 wg proj. Teofila Schüllera, ojca architekta Stefana Szyllera. Wybudowany wówczas obiekt ograniczał się do jednopiętrowej, piętnastoosiowej, usytuowanej od pd. części zachowanego do czasów współczesnych gmachu, mieszczącej m.in. pomieszczenia dla służby celnej i kolejowej oraz telegrafu rządowego, jak również tzw. apartament dworski na piętrze. Począwszy od lat 50. XIX w. budynek poddawano nieznacznym przekształceniom i remontom, polegającym m.in. na przebudowie aneksów od pn., wymianie podłóg i pokrycia dachowego czy odnowieniu części pomieszczeń. Znacząca rozbudowa dworca do obecnych rozmiarów zrealizowana została po 1890 r., najprawdopodobniej wg proj. Czesława Domaniewskiego, naczelnego architekta kolei warszawsko-wiedeńskiej. Ok. 1920 r., w związku z utratą przez stację funkcji granicznej, z budynku dworcowego usunięto reprezentacyjne wyposażenie, a część pomieszczeń przeznaczono na salę teatralną. Z kolei w 1947 r. parterowa część gmachu zaadaptowana została na zakład graficzny, w związku z czym wtórnie podzielono dawną salę celną oraz zlikwidowano większość wiat peronowych, przylegających do budynku od wsch. i zach. W 1982 r. wymieniono pokrycie dachowe z blachy cynkowej na papę. W 2016 r. rozpoczęto remont i adaptację gmachu na Centrum Naukowo-Dydaktyczne Transportu Kolejowego Politechniki Śląskiej.

Opis

Dworzec położony jest w pd.-wsch. części Sosnowca, na pn. brzegu Białej Przemszy, na terenie dawnej osady kolejowej Maczki. Budynek ulokowany jest na platformie pomiędzy dwoma torowiskami szlaku kolejowego dawnej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, w pobliżu zlokalizowanej po drugiej stronie rzeki dawnej austriackiej stacji Szczakowa w Jaworznie. Wraz z rozebranym w ostatnich latach budynkiem Komory Celnej po zach. stronie torowiska oraz wciąż istniejącym budynkiem mieszkalnym służby kolejowej po wsch. stronie od torowiska, stanowi najważniejszy element kompozycyjny i funkcjonalny wybudowanej w poł. XIX w. osady kolejowej Granica.

Jest to budynek murowany z cegły i kamienia, wzniesiony na rzucie prostokąta o długości 230 m, addycyjny, złożony z długiej, parterowej części środkowej, ujętej dwoma jednopiętrowymi gmachami, z dodatkowymi parterowymi dobudówkami od pn. i pd. Do najstarszej, pd. części obiektu od wsch. i zach. przylegają wiaty peronowe wsparte na żeliwnych słupach i ozdobnie rozwiązanych wspornikach z ok. 1850 r. Poszczególne segmenty obiektu kryte są niskimi, dwuspadowymi dachami, z kolei wiaty dachami pulpitowymi. Z uwagi na specyficzną lokalizację dworca pomiędzy torowiskami, wszystkie elewacje rozwiązano w sposób jednolity, monotonny i oszczędny, ograniczając artykulację do boniowania, ozdobnych obramień okiennych oraz gzymsu wieńczącego. Pierwotnie symetryczny, ob. częściowo przekształcony układ wnętrz ma charakter addycyjny. Pd. część gmachu mieściła pomieszczenia związane z obsługą ruchu, środkowa sale do obsługi pasażerów, a pn. przeznaczona była na pomieszczenia ekspedycji i clenia towarów. Na piętrze pd. części gmachu znajdowały się ponadto tzw. apartamenty dworskie dla dostojnych pasażerów kolei warszawsko-wiedeńskiej, natomiast na parterze m.in. pomieszczenia reprezentacyjne, w tym restauracja dworcowa. Część wnętrz dworcowych otrzymała bogaty, neostylowy wystrój z przewagą elementów neoklasycystycznych i neorenesansowych, o czym świadczą m.in. ocalałe pozostałości boazerii i sztukaterii ściennych z ok. 1890 r. czy stolarki okiennej i drzwiowej zdobionej detalem architektonicznym i motywami roślinnymi, zachowane żeliwne korynckie słupy wspierające stropy czy nieistniejące już żeliwne, ozdobnie rozwiązane klatki schodowe.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 8-11-2016 r.