XIII w., której relikty eksponowane są we wnętrzu jego wieży. W szkarpę wieży wmurowano wtórnie romańską rzeźbę lwa sprzed 1145 roku.

Historia

Wg tradycji pierwszy kościół ufundowany został w 1115 r. przez Piotra Włosta. Parafię należącą do wrocławskich augustianów wzmiankowano po raz pierwszy w 1250 r.

Obecny, gotycko-barokowy kościół pw. św. Jakuba posadowiono na miejscu romańskiej trójnawowej, pięcioprzęsłowej, kamiennej bazyliki filarowej z 1 ćw. XIII w., wzniesionej pw. Panny Marii, bez transeptu i wież, z prezbiterium zamkniętym półkolistą apsydą i przylegającą do niego zakrystią. Oprócz dolnych partii murów obwodowych i zarysów filarów ukrytych pod posadzką obecnej świątyni, zachowała się w przyziemiu wieży szczytowa ściana tej budowli (do ok. 4 m).

Po zburzeniu romańskiej bazyliki, rozpoczęto ok. 1500 r. budowę ceglanego kościoła gotyckiego pw. św. Jakuba, zamierzonego jako trójnawowa hala z trzema wielobocznymi zamknięciami od wschodu. Ostatecznie wzniesiono nawę główną i północną, oszkarpowane i sklepione żebrowo oraz wieżę, którą nadbudowano w l. 1606-1608. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1633 r. kościół został splądrowany i podpalony. Odbudowany w l. 1662-1667 otrzymał drewniany strop, kruchtę południową oraz nadbudowaną górną, ośmioboczną część wieży. W 1706 r. przy południowej ścianie prezbiterium wzniesiono zakrystię, w 1722 r. odnowiono i podwyższono wieżę. Kolejnemu zniszczeniu świątynia uległa w 1730 r. na skutek wielkiego pożaru Sobótki, co upamiętniono na tablicy inskrypcyjnej wieńczącej portal północny. O odbudowie, a zarazem barokizacji kościoła zakończonej w 1739 r. przypomina tablica inskrypcyjna wieńcząca portal południowy. Wówczas dobudowano nawę południową i znacznie podwyższono ściany prezbiterium powiązanego przestrzennie z nawą główną. Wnętrze przekryto sklepieniami żaglastymi, w zachodnim przęśle nawy głównej usytuowano emporę organową. Nawy boczne nakryto dachami pulpitowymi, wieżę zwieńczono barokowym hełmem. Po jego zniszczeniu w czasie burzy w 1839 r., wieżę odnowiono w l. 1855-1857 i w 1858 r. nakryto neogotyckim, ostrosłupowym hełmem wg proj. Herrmanna. Kościół wielokrotnie restaurowano w latach 1903, 1931 i 1932-1937. W 1945 r. uszkodzony został dach świątyni, sklepienia naw, portal południowy oraz część wyposażenia. W 1949 r. zawaliło się sklepienie nawy głównej niszcząc organy z 1873 r. wykonane przez firmę Schlag & Söhne ze Świdnicy. W l. 1948-1949 K. Maleczyński i J. Hawrot przeprowadzili badania archeologiczne, które odsłoniły pod posadzką obecnej budowli pozostałości bazyliki romańskiej. W 1957 r. przystąpiono do odbudowy kościoła, wykonując wzmocnienie murów, nowe sklepienia nawy głównej i północnej, tynki zewnętrzne oraz nową więźbę i pokrycie dachowe. W przyziemiu wieży, pod emporą organową wyeksponowano kamienny mur z 1 ćw. XIII wieku. Prace zakończono w 1960 r., a 20 października 1961 r. ponownie kościół konsekrowano. W l. 1969-1975 konserwowano wyposażenie, w 1975 r. naprawiono dach. W l.1998-1999 w otworach okiennych prezbiterium i naw bocznych zamontowano witraże, wykonane wg proj. ks. C. Mazura.

Mur otaczający cmentarz przykościelny (użytkowany do 1818 r.), przetrwał w niezmienionej formie od XVI w. do 1848 r., kiedy to został częściowo obniżony i rozebrany.

Opis

Otoczony cmentarzem kościół posadowiono w najwyższym punkcie miasta, na skarpie ujętej rozwidleniem dawnego traktu Dzierżoniów - Wrocław. Dominująca bryła świątyni zamyka od północy rynek, wykształcony z dawnego placu targowego.

Kościół orientowany, bazylikowy, trójnawowy, czteroprzęsłowy, założony na rzucie prostokąta z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i nawą północną oraz czworoboczną wieżą, którą wieńczy ostrosłupowy hełm. Na przedłużeniu nawy południowej zakrystia, z wtopioną od wschodu klatką schodową. W narożu przy południowej ścianie wieży klatka schodowa w wielobocznej wieżyczce. Dwie podobne klatki schodowe w cylindrycznych wieżyczkach, usytuowane wewnątrz kościoła w narożach wieży oraz naw bocznych. Wieża, nawa północna i prezbiterium wzmocnione przyporami. Nawa główna kryta ceramicznym dachem dwuspadowym przechodzącym nad prezbiterium w wielospadowy, nawy boczne dachami pulpitowymi. Elewacje dekorowane podziałem ramowym z lizen i gzymsu wieńczącego. Otwory okienne ujęte opaskami, otwory drzwiowe naw i wieży późnobarokowymi portalami, nad którymi umieszczono tablice upamiętniające dzieje kościoła. W przyziemię elewacji południowej wmurowano wtórnie nagrobki z cmentarza przykościelnego, w przyporę wieży romańską, granitową rzeźbę lwa sprzed 1145 roku.

Wnętrze sklepione żaglasto, o przęsłach wydzielonych gurtami, wspartych na półkolistych arkadach międzynawowych. Częściowo zachowana barokowa dekoracja stiukowa. Na sklepieniu prezbiterium kartusz z monogramem IHS; na ścianie zach. nawy gł. kartusz z Barankiem Bożym, monogramem augustianów i datą „1738“. Ołtarz gł. z ok. 1730 r., późnobarokowy, z obrazem św. Jakuba St. namalowanym w 1770 r. przez F.A. Feldera; ołtarze boczne późnobarokowe z l. 1730-1740; ambona manierystyczna z 2 ćw. XVII w. W ścianę nawy pn. wmurowane manierystyczna figuralna płyta nagrobna Salmeny Feder († 1602 r.) i barokowe epitafium inskrypcyjne z ok. 1700 r. Wolfa Henryka von Haugwitz i jego żony Heleny Małgorzaty z Gladisów. W przyziemiu wieży, pod emporą organową eksponowane relikty zachodniej szczytowej ściany bazyliki romańskiej.

Kościół otacza teren dawnego cmentarza, częściowo ogrodzonego kamiennym murem, który od strony ul. Kościuszki pełni funkcję muru oporowego. Przy murze od północnego-wschodu usytuowany jest kamienny postument niezachowanego, konnego pomnika generała Ludwiga von Lützowa.

Przed północną elewacją kościoła kamienny krucyfiks z 1 poł. XVIII w., przed elewacją południową kolumna koryncka z 1720 r., zwieńczona posągiem Madonny Immaculaty z koń. XIX w. (pierwotnie wieńcząca kolumnę Pieta w zbiorach Muzeum Ślężańskiego).

Zabytek dostępny.

Oprac. Beata Sebzda, OT NID we Wrocławiu, 30.09.2014 r.