Jego historia związana jest ze znanymi rodami szlacheckimi, a obiekty powstałe w kolejnych fazach przebudowy są charakterystyczne dla swojej epoki. Odnowiony i udostępniony turystom stanowi obecnie jedną z ikon turystycznych woj. świętokrzyskiego.

Historia

Zalążkiem zespołu rezydencjonalno-obronnego w dzisiejszym Sobkowie (dawniej Nidzie Ryterskiej) był dwór, „dom pański” z 1. połowy XVI wieku, wraz z prawdopodobnie towarzyszącymi drewnianymi budynkami gospodarczymi ujętymi wspólnym ogrodzeniem, zbudowany przez Rafała Ryterskiego. Jest to obiekt nazywany obecnie „bramą wjazdową”. Jego córka Anna wniosła go w dom Stanisława Sobka; za jego czasów, w drugiej połowie XVI wieku powstała okazała wiejska siedziba obronna - regularnie rozplanowana wokół muru obwodowego, z piętrowymi, pięciobocznymi basztami na narożach oraz budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi przy murze południowym i północnym. Powstał też wtedy w narożu północno-wschodnim, nowy renesansowy dwór z apartamentami mieszkalnymi i loggią na piętrze, a dalej na północny-zachód założono ogród włoski i zwierzyniec. Prawdopodobnie pod koniec XVI wieku lub na początku XVII wieku, już nowi właściciele - Drohojowscy - zmodernizowali istniejącą fortalicję, zastępując północno-zachodnią basztę basteją i przebudowując dwór renesansowy. Zasadniczą inwestycję podjął kolejny właściciel, Jan Wielopolski, inicjując od 1668 roku, budowę barokowej willi/pałacu na środku obszernego dziedzińca, być może według projektu Tylmana z Gameren. Był to obszerny dwutraktowy, trójpasmowy budynek z czteroma pawilonami (alkierzami) na narożach, kończony zapewne przez następnych właścicieli - Sarbiewskich i Myszkowskich na początku XVII wieku. Urządzenie wnętrz przypisuje się biskupowi krakowskiemu Felicjanowi Szaniawskiemu, który wszedł około 1725 roku w posiadanie siedziby wraz z rozległymi, okolicznymi dobrami. W drugiej połowie XVIII w. następuje przebudowa willi na klasycystyczny pałac, zgodnie z tendencjami architektonicznymi tego okresu i potrzebami użytkowymi; zajęła się tym Anna Szaniawska, wdowa po Józefacie, staroście chęcińskim. Zmianie uległa bryła pałacu i rozplanowanie wnętrz; najpierw poprzez przebudowę wschodnich alkierzy i wytworzenie nowej elewacji południowej z trójprzęsłową, otwartą galerią zwieńczoną półkolistym tympanonem a pod koniec wieku zniesiono zachodnie pawilony (od strony rzeki), komponując tu reprezentacyjną, osiową elewację z czterokolumnowym portykiem przykrytym trójkątnym tympanonem. W tym okresie nastąpiły też istotne zmiany w zespole dawnej fortalicji - w obrębie murów obwodowych uporządkowano zabudowę gospodarczą, nowy folwark z ogrodem i sadem  założono od strony północno-wschodniej w miejscu dawnego ogrodu włoskiego, przebudowano pierwszy, mieszkalny „dom pański” urządzając w dawnej sieni przejazd bramny na dziedziniec i przenosząc tu renesansowe ościeża starszej bramy. W XIX wieku majątek podupadł; dobra Sobków zostały podzielone na poszczególne wioski, a rezydencja stanowiąca osobną własność, posiadana była przez kolejnych drobnych właścicieli. W budynkach częściowo zamieszkiwano, a częściowo gospodarowano i prowadzono działalność rzemieślniczą; od końca XIX wieku stanowiły one już ruinę. Wtedy też założenie przeszło w ręce przedsiębiorców żydowskich, którzy posiadali je do II wojny światowej. Po 1944 roku dobra te przeszły na Skarb Państwa; ziemię dworską podzielono miedzy okolicznych chłopów, a zabudowania popadały w coraz większą ruinę - będąc przedmiotem szabru, służąc jako źródło budulca i miejsce hodowli. Dopiero po 1956 roku przekazano go na cele muzealno-turystyczne, częściowo zabezpieczając substancję budynków i porządkując teren. W 1997 roku zespół w Sobkowie zakupił prywatny właściciel, który zagospodarował ruiny - sukcesywnie przeprowadzając remonty i przebudowy. Znajdują się tu obecnie: hotel, restauracja i baza turystyczna.

Opis

Zespół fortalicji leży w pewnym oddaleniu od miasteczka, od jego północno-zachodniej strony. Rozplanowano go w kształcie czworokąta, o dłuższym boku usytuowanym równolegle do rzeki i drogi. Teren założenia posiada wyraźny spadek w kierunku zachodnim, gdzie ogranicza go rzeka Nida. Wejście (i pierwotny wjazd) znajduje się w skrzydle południowym, a obecny główny (bramny) wjazd jest w skrzydle wschodnim. Zespół tworzą teraz trzy skrzydła zabudowań oraz ruiny pałacu w środkowej części podwórza. Budynki skrzydła północnego i południowego są parterowe, murowane w większości z kamienia łamanego i kryte dachami dwuspadowymi; na narożach zachowały się trzy, piętrowe baszty oraz przekształcona północno-zachodnia basteja. W skrzydle południowym zachowany jest najstarszy dwór - gotycko renesansowy Dom Pański (z trójdzielnym układem wnętrza, sklepieniami i elementami kamiennych ościeży), a w skrzydle północnym, przy wschodniej wieży znajduje się wbudowany i przekształcony późniejszy dwór renesansowy. Skrzydło wschodnie tworzy mur kurtynowy z bramą oraz budynki gospodarcze. Pośrodku dziedzińca pozostały ruiny pałacu (z fazy klasycystycznej); czytelnie zachowana jest elewacja zachodnia z czterokolumnowym symetrycznym portykiem oraz fragment elewacji południowej z półkolistym tympanonem. Obecnie obiekt jest bardzo staranie zagospodarowany. Zabudowa obwodowa jest wyremontowana i mieści różne funkcje gastronomiczno hotelowe, ruiny pałacu są zabezpieczone, a teren staranie utrzymany (lokalnie występuje starodrzew, urządzone są ścieżki i zadbane trawniki). Nowy właściciel oferuje, stylizowane na szlacheckie (sarmackie), imprezy okolicznościowe.

Zabytek dostępny dla zwiedzających - własność prywatna, ale użytkowana komercyjnie

Oprac. Dariusz Kalina, 20.22.2014 r.

Bibliografia

• Karty ewidencyjne architektury i budownictwa, „Zespół fortalicji”, „Pałac”, „Skrzydło wschodnie fortalicji”, „Skrzydło północne fortalicji”, „Skrzydło zachodnie fortalicji”, oprac. G. Mętkowska 2003, mps, archiwum WUOZ w Kielcach.
• Brykowska M., Fortalicja w Sobkowie. Przemiany architektoniczno-przestrzenne w XVI-XVIII wieku [w:] Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV-XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Wybrane przykłady. Materiały z sesji naukowej - Kielce 18 września 1999, pod red. J.L. Adamczyka. Kielce 2000, s. 67-88.
• Kalina D., Dziedzictwo kulturowe gminy Sobków, [w:] Z dziejów Sobkowa. W 450. rocznicę nadania praw miejskich, pod red. D. Kaliny, s. 9-183.
• Kalina D., Zamek rycerski w Sobkowie, oprowadza Dariusz Kalina, Kielce-Sobków 2014.
• Mirowski R., Zabytki Sobkowa i najbliższe okolicy, [w:] Z dziejów Sobkowa. W 450. rocznicę nadania praw miejskich, pod red. D. Kaliny, s. 219-235.
• Penkalla A., Fortalicja i pałac w Sobkowie. Sprawozdanie z kwerendy. Dzieje obiektów, PKZ Kielce 1977, mps w archiwum WUOZ w Kielcach.