Zaliczana jest do typu prostego cerkwi bojkowskiej, reprezentującego najstarsze znane formy ruskich cerkwi drewnianych. Wartości obiektu zostały docenione i wyróżnione poprzez wpis na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Historia

Cerkiew w Smolniku jest trzecią w kolejności znaną ze źródeł archiwalnych cerkwią zbudowaną w tej miejscowości. Została wzniesiona w 1791 r. (jak informuje napis cyrylicą zachowany na nadprożu nad wejściem do świątyni), w innym niż jej poprzedniczka miejscu, na prawym brzegu Sanu, w centralnej części nieistniejącej już dzisiaj wsi. Pierwszy znany gruntowniejszy remont cerkwi został przeprowadzony w 1921 r. (w efekcie tych prac dokonano renowacji ikonostasu, którą przeprowadził Ilia Decik z Sambora). W 1921 lub 1934 r. wymieniony został stary gontowy dach, który zastąpiono blaszanym; gontowe pokrycie ścian zmieniono na pionowy szalunek oraz przeniesiono chór śpiewaczy z nawy do babińca. Po wysiedleniu w 1951 r. ludności ukraińskiej na tereny Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) pozbawiona opieki cerkiew zaczęła niszczeć. W latach 1951-1960 stopniowej rozbiórce uległa cała zabudowa wsi z wyjątkiem zabytkowej cerkwi. W latach 1969-1974 przeprowadzono remonty budynku cerkwi, w wyniku których przywrócono gontowe pokrycie ścian i dachu oraz rozebrano zakrystię i niewielki przedsionek przed babińcem, dokonano też konserwacji polichromii odkrytej na ścianie ikonostasowej. W 1973 r., decyzją władz powiatowych w Lesku, cerkiew w Smolniku została przekazana rzym.-kat. parafii w Lutowiskach. Już w 1974 r. doszło do konsekracji świątyni jako kościoła filialnego pw. Wniebowzięcia NMP, a rok później zakończono prace remontowe we wnętrzu dawnej cerkwi. W trakcie prac remontowych realizowanych w latach 1994-1996 wokół cerkwi i cmentarza wykonano drewniane ogrodzenie kryte gontem. Generalny remont świątyni przeprowadzony został w latach 2004-2007. Prace te objęły m.in. remont posadowienia i podłogi, wymianę pokrycia gontowego dachu i części elementów więźby dachowej. W 2009 r. rozpoczęto prace konserwatorskie polichromii, a także wykonano aranżację wnętrza prezbiterium. W 2013 r. cerkiew została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO w ramach wpisu Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat.

Opis

Świątynia usytuowana jest poza dzisiejszą wsią Smolnik, na wschód od rozwidlenia dróg do Lutowisk i Zatwarnicy, za potokiem Smolnik, na grzbiecie wzgórza. Teren wokół cerkwi wyznaczony jest drewnianym ogrodzeniem i otoczony starodrzewem. Od wsch. do cerkwi przylega teren cmentarza (założonego w XIX w.) z nielicznie zachowanymi kamiennymi nagrobkami, głównie z pocz. XX wieku. Cerkiew jest orientowana.

Cerkiew ma układ trójdzielny prezbiterium-nawa-babiniec. Prezbiterium (na rzucie kwadratu) i babiniec (na rzucie prostokąta) tej samej szerokości, nawa szersza, na rzucie kwadratu.

W bryle bardzo wyraźny jest podział na trzy człony, z których nieco większy od pozostałych jest środkowy człon - nawa. Ściany wszystkich członów cerkwi mają zbliżoną wysokość, wszystkie też są przekryte jednozałomowymi dachami namiotowymi o zróżnicowanej nieznacznie wielkości i wysokości, zwieńczone makowicami i metalowymi krzyżami. Największy i najwyższy jest dach nad nawą, nieco niższe - nad babińcem i prezbiterium.

Jest to cerkiew drewniana, na podmurówce z kamienia łamanego, wzniesiona w konstrukcji zrębowej (wieńcowej). Belki połączone są na nakładkę z krytym czopem z pozostawionymi ostatkami. Ostatki belek, od pierwszego do piątego wieńca (licząc od dołu), są wysunięte - w każdym kolejnym wieńcu coraz dłuższe. Najdłuższe ostatki piątego wieńca stanowią oparcie dla płatwi daszku okapowego (opasania) nieprzerwanie obiegającego cerkiew. Konstrukcja zrębowa kontynuowana jest w czworobocznych kopułach nawy i prezbiterium oraz kolebkowym sklepieniu babińca. Ściany i kopuła nawy wzmocnione są we wnętrzu ściągami krzyżowymi, założonymi na dwóch poziomach - jeden założony na belce oczepu nawy. a drugi na oczepie zrębu załomu kopuły. Cerkiew jest w całości pokryta gontem (pierwotnie poniżej daszku okapowego pozostawiony był zrąb). Do wnętrza prowadzi jedno wejście zlokalizowane w zach. ścianie babińca. Otwór drzwiowy jest prostokątny, w ościeżach z nadprożem, na którym wyryty napis cyrylicą z datą budowy (częściowo zasłonięty). Okna prostokątne z wiatrownicami z dekoracyjnie wyciętych desek, z gontowymi daszkami okapowymi i parapetami.

We wnętrzu, pomiędzy nawą a prezbiterium obszerne, prostokątne przejście, powstałe po likwidacji przegrody ikonostasowej i wycięciu kilku belek konstrukcyjnych wsch. ściany nawy. W narożach tego przejścia wtórna, parawanowa ścianka zrębowa sięgająca do połowy wysokości wsch. ściany nawy, nie powiązana ze ścianami nawy ani prezbiterium. Prezbiterium podwyższone o jeden stopień. Przejście pomiędzy babińcem a nawą przekształcone, wyznaczone jest belką progową i wydzielone po bokach niewielkimi, wysokimi na ok. 80 cm ściankami przegrody, utworzonymi z wysuniętych do wnętrza ostatków trzech belek zrębu zach. ściany nawy. Górna część przejścia zamknięta jest prostokątnie, ze śladami dawnego zamknięcia prześwitu w kształcie odcinka koła. We wnętrzu przy zach. ścianie nawy znajduje się wtórny, zrekonstruowany nadwieszony chór śpiewaczy o prostym parapecie z balustradą z ozdobnie wycinanych desek. Powstał on z wykorzystaniem elementów z wcześniejszego, również wtórnego chóru, którego gniazda i wręby zachowały się na ścianach babińca.

Z oryginalnego wystroju świątyni zachowała się pochodząca z k. XVIII w. polichromia zdobiąca ścianę ikonostasową nawy. Polichromia ornamentalna datowana na 2. poł. XIX w. zachowała się też na ścianach prezbiterium. Wyposażenie cerkwi w Smolniku uległo rozproszeniu po II wojnie światowej. Część znajduje się w kilku świątyniach na terenie Ukrainy, część znajduje się w Muzeum Narodowym we Lwowie, a część jest przechowywana w Dziale Sztuki Cerkiewnej Muzeum-Zamku w Łańcucie. W 2009 r. wykonano nową aranżację wnętrza prezbiterium, wykorzystując dwie współczesne ikony oraz zabytkowe carskie wrota oraz tabernakulum o cechach neogotyckich.

Obiekt dostępny dla zwiedzających, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 28.08.2014 r.