Barokowy kościół pw. Wniebowzięcia NMP wzniesiony został w latach 1687-94 jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Wiedniem. Stanowi ciekawy przykład jednonawowej, salowej świątyni, nawiązującej do architektury jezuickiej (m. in. do pierwszego projektu kościoła Jezuitów w Poznaniu). W jego wnętrzu zachowało się bogate barokowe wyposażenie.

Historia

Skrzatusz był wsią należącą do starostwa wałeckiego. W okresie średniowiecza należał do ważniejszych miejscowości Krajny. W 1538 r. tenutariusz Wałcza i Drahimia, Piotr Wolf wydał dla mieszkańców Skrzatusza przywilej, zrównujący ich w prawach z mieszkańcami Wałcza. Zapewne w związku z tym wzniesiony został drewniany kościół parafialny. Z całą pewnością świątynia istniała w XVI w., bowiem w 1572 r. sufragan poznański Stanisław Szedziński dokonał jej konsekracji. W 1575 r. protestanci sprofanowali kościół w pobliskim Mielęcinie k. Tuczna. Wśród zrabowanych przedmiotów znajdowała się drewniana rzeźba Pietà, którą obciążono kamieniami i wrzucono do jeziora. Figura jednak została uratowana i po pewnym czasie trafiła do skrzatuskiego kościoła. W 1660 r. wizerunek został uznany za cudowny.

W 1680 r. Skrzetuskie sanktuarium odwiedził Jan III Sobieski, prosząc Matkę Boską o zwycięstwo nad Turkami i zobowiązując ówczesnego starostę nowomiejskiego i wojewodę wielkopolskiego, Wojciecha Konstantego Brezę, do wzniesienia nowego murowanego kościoła. Kościół powstał w latach 1687-94 jako wotum dziękczynne za wiktorię wiedeńską. W 1698 r. sklepienie świątyni ozdobiono polichromią. W 1701 r. sufragan poznański Hieronim Wierzbowski dokonał konsekracji kościoła, który z czasem stał się znanym centrum pielgrzymkowym. W XIX i na pocz. XX w. świątynia była wielokrotnie restaurowano (latach 1859, 1870 - odnowienie fasady, 1878, 1909 - naprawa popękanych murów i sklepienia).

Po II wojnie światowej, od 1952 r. sanktuarium opiekowali się księża Salezjanie. W latach 1979-80 w kościele prowadzone były prace remontowe, a w 1986 r. konserwacji poddano cudowny wizerunek Matki Boskiej Bolesnej. W 2001 r. Salezjanie zakończyli swą działalność w Skrzatuszu. Obecnie ukończono kolejne prace restauracyjne. Obecnie Skrzatusz jest głównym sanktuarium maryjnym diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej.

Opis

Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP położony jest na północno-wschodnim skraju wsi, na niewielkim, sztucznie usypanym wzniesieniu. Zielony, zadrzewiony teren otaczający świątynię (d. cmentarz przykościelny) ogrodzony jest kamiennym murem, z trójdzielną, ujętą ceglanymi słupkami bramą od zachodu. Barokowy kościół jest budynkiem jednonawowym, salowym, pięcioprzęsłowym. Nawa wzniesiona została na rzucie wydłużonego prostokąta, z wielobocznie (a wewnątrz półkoliście) zamkniętą partią prezbiterialną od wschodu. Przy prezbiterium od północy znajduje się niewielka, zamknięta trójbocznie zakrystia. Jednorodna, prosta bryłę nawy, wzbogacona poligonalnym zamknięciem partii prezbiterialnej, nakryta jest dachem dwuspadowym, zamknięcie wsch. oraz znacznie niższa zakrystia - dachami wielopołaciowymi. Kościół jest budynkiem murowanym z cegły, jego ściany zostały otynkowane. Dachy kryte są dachówką ceramiczną podwójnie „w koronkę”. Wnętrze nakryte jest pozornym, drewnianym sklepieniem kolebkowo-krzyżowym.

Wertykalizm bryły kościoła podkreślony został pionową artykulacją jego ścian. Zamknięcie wschodnie oraz elewacje boczne podzielone zostały lizenami, wieńczy je belkowanie. Między lizenami znajdują się okna, wycięte na dwóch poziomach. Okna w dolnej strefie mają kształt owalny, okna górne zamknięte są łukiem eliptycznym. Na osiach środkowych elewacji bocznych znajdują się zamknięte odcinkowo wejścia, ujęte skromnymi portalami. Ukształtowanie trójosiowej, dwukondygnacyjnej, zwieńczonej szczytem elewacji frontowej wykazuje tendencję do zrównoważenia podziałów pionowych i poziomych. Elewacja ta artykułowana jest lizenami i dostawionymi do nich masywnymi kolumnami. Pomiędzy kolumnami umieszczono wnęki prostokątne oraz zamknięte odcinkowo lub eliptycznie, czasem zwieńczone odcinkowym naczółkiem. Artykulację poziomą tworzą trzy linie gierowanych belkowań. Na osi środkowej znajduje się wejście gł., ujęte parą pilastrów i odcinkiem belkowania. Ponad belkowaniem znajduje się nisza, obramiona pilastrami, dźwigającymi trójkątny naczółek. W niszy ustawiono drewnianą figurę Immaculaty. Na osiach bocznych we wnękach znajdują się rzeźbione wizerunki czterech Doktorów Kościoła: śś. Grzegorza, Hieronima, Ambrożego i Augustyna.

Wewnątrz ściany nawy podzielone są lizenami i przystawionymi do nich kanelowanymi kolumnami o kompozytowych kapitelach, na których ustawiono rzeźby przedstawiające dwunastu Apostołów. Ponad wieńczącym ściany belkowaniem znajduje się galeria o drewnianej, tralkowej balustradzie. Między lizenami i kolumnami znajdują się płytkie arkady, optycznie poszerzające nawę. Sklepienie kościoła ozdobione jest polichromią z k. XVII w., przedstawiającą sceny maryjne, wyobrażenia Chrystusa jako Sędziego i Chrystusa Ukrzyżowanego, symbole Wiary i Sakramentów, wezwania z Litanii Loretańskiej, a na ścianach prezbiterium - sceny z dziejów cudownej figury. W przęśle zachodnim wbudowano drewnianą emporę muzyczną, na którą prowadzą spiralne schody w narożniku południowo-zachodnim.

Jednolite, barokowe wyposażenie kościoła z k. XVII i XVIII w. obejmuje m. in. zespół ołtarzy, ambonę, prospekt organowy, ławki i konfesjonały. Na szczególną uwagę zasługuje ołtarz główny, wzorowany na gnieźnieńskiej konfesji św. Wojciecha. Pod baldachimem ołtarza umieszczono uznawaną za cudowną gotycką figurę Matki Boskiej Bolesnej z 1 ćw. XV w.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Bliższe informacje na temat działalności sanktuarium oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej skrzatusz.koszalin.opoka.org.pl

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 29.10.2014 r.