Późnogotycki, silnie zbarokizowany, kościół przynależy do popularnego na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej typu świątyni z masywną wieżą zachodnią znanych m.in. ze Służewa, Raciążka, Kowala i Nieszawy. Kościół posiada bogate wyposażenie wnętrz i jest nekropolią najznamienitszych w regionie rodziny.

Historia

Pierwsza drewniana kaplica wzniesiona przez Kościeleckich w 1495 roku po objawieniach Jana z Pobiedzisk. Z ich fundacji również późnogotycka rzeźba Maryi w typie „Służebnica Świątyni”, ufundowana jako wotum po uzdrowieniu córki. Bernardyni sprowadzeni do obsługi pątników w 1498 roku przez Mikołaja Kościeleckiego. Z jego inicjatywy wzniesiony pierwszy murowany kościół wraz z niewielkim klasztorem. Po objęciu przez Kościeleckiego sakry biskupa chełmskiego decyzja o znacznej rozbudowie zespołu według projektu o. Bartłomieja Łoya. W trakcie prac budowlanych, rozpoczętych w 1508 roku, wydłużono prezbiterium,  pod którym umieszczono kryptę grobową Kościeleckich, nawę oraz wzniesiono wieżę. W latach 1519-1524, dla potrzeb bractwa św. Anny, do nawy kościoła od strony południowej dostawiono kaplicę pod jej wezwaniem. Przez cały wiek XVII i XVIII dzięki licznym kolatorom trwała ciągła rozbudowa świątyni oraz uzupełnianie jej wyposażenia. Dzięki dotacji wojewody kujawskiego, Michała Działyńskiego, w 1616 roku o trzy przęsła wydłużono prezbiterium, zaś pod kaplicą św. Anny utworzono kryptę grobową dla rodziny donatora. Za czasów gwardiana Serafina Gamalskiego doposażono kościół, wymieniono dachy, a nad nawą założono nowe sklepienie. W 1725 roku, również za sprawą Gamalskiego wspartego finansowo przez Józefa Zielińskiego, przystąpiono do budowy czteroskrzydłowych krużganków odpustowych mających mieścić stacje drogi krzyżowej i konfesjonały umożliwiające spowiedź licznym pielgrzymom. Krużganki, których budowę zakończono w 1732 roku, zaopatrzono w obrazy stacji drogi krzyżowej wykonane przez o. Jacka Uzdowskiego, zastąpione w 1790 roku obrazami anonimowego twórcy. W głównej bramie, na poziomie piętra urządzono otwartą na dziedziniec odpustowy kaplicę do odprawiania mszy polowych. Jeszcze w latach 30 XVIII wieku w ołtarze wyposażono narożne kaplice krużganków. Kosztem Anny Zielińskiej i Antoniego Szembeka, w latach 1746-1749, gruntownie przebudowano wieżę kościelną wraz z ostatnim przęsłem nawy, przekształcając je w kruchtę komunikującą kościół i pomieszczenia klasztorne z krużgankami. Zielińscy ufundowali również wolnostojącą kaplicę grobową pw. św. Barbary ulokowaną pośrodku dziedzińca odpustowego.  Po zakończeniu prac przy wieży, w latach 1750-1752, wnętrze kościoła wraz z kaplicą św. Anny ozdobiono polichromiami Walentego Żebrowskiego. Za sprawą Ignacego Zboińskiego i jego żony Salomei z Karśnickich w 1767 roku wydłużono prezbiterium o kolejne przęsło, pod posadzką którego umieszczono rodzinną kryptę. W trakcie rozbudowy powiększono lub wybudowano od nowa łączącą się z klasztorem zakrystię po południowej stronie prezbiterium.  Od 1777 roku bernardyni sprawowali pieczę nad parafią skępską. Kościół klasztorny zaczął pełnić funkcję parafialnego po rozebraniu fary w 1820 roku.  Trójskrzydłowe budynki klasztorne wzniesione wraz z kościołem w latach 1508-1510. Pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku skrzydło południowe przedłużone ku wschodowi. W 2. połowie XVIII wieku na osiach skrzydła wschodniego i północnego dobudowane dwa wydłużające je budynki. Prawdopodobnie w tym samym czasie  przylegające do korpusu kościoła kryty korytarz nadbudowano o dwie kondygnacje. W 1792 roku na terenie klasztoru wzniesiono niezachowany budynek dla założonej w 1781 roku szkoły elementarnej. Po powstaniu styczniowym, ukazem carskim z 1864 roku przeprowadzono kasatę klasztoru. Budynki obsadzono duchownymi świeckimi z diecezji płockiej. Klasztorny spichlerz przekształcono na szkołę, oddając jej pracownikom do dyspozycji znaczną część klasztoru. Po odzyskaniu niepodległości budynki klasztorne nadal pozostawały pod zarządem kurii płockiej. Klasztor gruntownie przebudowany w latach 1919-1929 w związku z utworzeniem seminarium nauczycielskiego. Bernardyni ponownie przejęli zespół w 1933 roku.

Opis

Zespół składający się z kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii, klasztoru oraz krużganków odpustowych usytuowany jest w południowo-zachodniej części miasta Skępe, na terenie dawnej wsi Wymyślin należącej do dóbr skępskich. Zabudowania zespołu leżą po południowej stronie dawnej szosy Warszawa-Toruń, na północ od jeziora Wielkie. W centralnej części zespołu kościół na rzucie wydłużonego prostokąta zwężającego się ku wschodowi. Prezbiterium prostokątne, pięcioprzęsłowe, zamknięte prosto, kryte kolebkowym sklepieniem z lunetami. Do prezbiterium od południa przylegająca zakrystia złożona z dwóch zróżnicowanych szerokością pomieszczeń. Nawa, szerokością równa prezbiterium lecz nieznacznie od niego wyższa, oddzielona ścianą tęczową z arkadą o odcinkowym łuku, pięcioprzęsłowa z kruchtą od zachodu, skomunikowaną ze skrzydłem klasztoru i krużgankami odpustowymi. Po zachodniej stronie kruchty, częściowo w nią wtopiona, wieża na rzucie kwadratu. Nawa kryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na podwójnych gurtach, kruchta i pomieszczenie podwieżowe sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Ściany nawy artykułowane pilastrami dźwigającymi masywny wygierowany gzyms. Do nawy od północy przylegająca trójprzęsłowa, prostokątna kaplica, skomunikowana z niż trzema arkadami zamkniętymi łukami pełnymi. Przęsła kaplicy o zróżnicowanej szerokości, nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach spoczywających na przepaskach kapitelowych. Elewacje prezbiterium eksponowane w cegle z tynkowanym gzymsem koronującym. Opięte rytmem dwuskokowych szkarp, między którymi rozglifione otwory okienne zamknięte półkoliście. Elewacja wschodnia z okulusem w tynkowanej opasce. Ponad gzymsem, wolutowy szczyt zwieńczony wklęsło-wypukłym naczółkiem. Pole szczytu z dwoma pilastrami, pomiędzy którymi herb Ogończyk i inicjały IZ SK  (Ignacy Zboiński, Salomea z Karskich).  Elewacje nawy tynkowane z otworami okienne w szerokich wnękach o łuku pełnym. Prezbiterium i nawa kryte dachami dwuspadowymi. Na styku prezbiterium i nawy ośmioboczna cebulasta sygnaturka z latarnią. Kaplica św. Anny od strony dziedzińca zwieńczona attyką dzieloną rytmem pilastrów z impostami w partii belkowania. Pomiędzy pilastrami płyciny zamknięte odcinkowo. Na attyce trzy nadstawki z naczółkami w formie łuków nadwieszonych. We wnękach nadstawek przedstawienia św. Franciszka, Serca Jezusowego i Serca Maryi. Kaplica nakryta dachem pulpitowym. Wieża pięciokondygnacyjna, o jednoosiowych elewacjach, ujęta w narożach wysokimi szkarpami. W przyziemiu elewacji zachodniej otwór drzwiowy o łuku pełnym, w elewacjach bocznych otwory okienne zamknięte półkoliście. Na pierwszym, drugim i trzecim piętrze blendy zamknięte łukami pełnymi, powyżej biforialne okna. Pod gzymsem koronującym w elewacji północnej tarcza zegarowa. Wieża nakryta ośmiobocznym cebulastym hełmem z latarnią. Od strony północnej kwadratowy dziedziniec odpustowy otoczony krużgankami. Skrzydło południowe krużganków przylegające do elewacji kaplicy św. Anny.  Skrzydło północne z jednoprzelotową, zryzalitowaną od północy bramą przejazdową pośrodku,  flankowaną dwiema furtami. W narożach skrzydła zryzalitowane wieże na rzucie kwadratu, z kopulastymi sklepieniami. Skrzydło zachodnie przedłużone i skomunikowane z kruchtą kościoła. Krużganki nakryte sklepieniami kolebkowo-żebrowymi, otwarte na dziedziniec rytmem arkad o łukach odcinkowych - po dziewięć w każdym skrzydle - kryte dachami dwuspadowymi. Ściany krużganków z wnękami odcinkowymi w każdym przęśle. We wnękach obrazy stacyjne drogi krzyżowej. Elewacje bramy i wież ujęte pilastrami na cokole, podtrzymującymi gzymsy koronujące z gładkimi fryzami w strefie kapiteli. Brama dwukondygnacyjna. Na poziomie piętra z szerokim, zamkniętym półkoliście, otworem okiennym od strony dziedzińca i niszą mieszczącą  rzeźbę Matki Boskiej Skępskiej od strony północnej. Łuki otworu bramnego i furt zaakcentowane od północy szerokimi opaskami na odcinkowych gzymsach. Zewnętrzna północna ściana krużganków dzielona pilastrami na wspólnym cokole, z pasem fryzu i gzymsem koronującym. Brama i wieże kryte krzywolinijnymi hełmami z ośmiobocznymi lataniami.  Pośrodku dziedzińca wolnostojąca kaplica na rzucie ośmiokąta z poprzedzonym schodami otworem drzwiowym od zachodu. Diagonalne ściany wsparte odsuniętymi od lica filarami o przekroju kwadratu, połączonymi z elewacjami odcinkowymi murami. Filary zwieńczone impostami, na których rzeźby świętych. Elewacje kaplicy z szerokim profilowanym gzymsem koronującym. Ponad prostokątnym otworem drzwiowym odcinkowy gzyms, nad którym tablica inskrypcyjna. W elewacji południowej i północnej znajdują się prostokątne otwory okienne. Kaplica kryta krzywolinijnym dachem z latarnią. Od południa do korpusu nawowego kościoła przylegające budynki klasztorne, których rdzeń złożony z trzech dwupiętrowych skrzydeł. Każde z nich półtoratraktowe, z czego pół taktu zajmuje korytarz obiegający wirydarz. Od strony kościoła ramię korytarza pierwotnie parterowe, obecnie nadbudowane o jedną kondygnację. W pomieszczeniach przyziemia sklepienia kolebkowo-krzyżowe na gurtach. Elewacja wschodnia i zachodnia skrzydeł opięte uskokowymi szkarpami. Na osiach prostokątne otwory okienne. Skrzydło południowe z rozbudowanym ku wschodowi pomieszczeniem dawnego refektarza o szerokości jednego traktu, czteroprzęsłowe, kryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach. Elewacja północna z dwiema szkarpami. Do skrzydła wschodniego, na jego przedłużeniu dobudowany dwukondygnacyjny budynek na planie wydłużonego prostokąta, z trzema przęsłami sklepienia kolebkowo-krzyżowego na gurtach w części północnej  parteru. Analogicznie - do skrzydła południowego dobudowany od zachodu dwukondygnacyjny budynek, nieco odchylony od osi głównej, z silnie rozdrobnionymi podziałami wnętrz. Budynki klasztorne kryte dachami siodłowymi, dwu i trójspadowymi. 

Dostęp do zabytku ograniczony. Wnętrze świątyni i dziedziniec dostępne do zwiedzania w określonych godzinach oraz przed/po mszach i uroczystościach religijnych. W budynkach klasztornych funkcjonuje Dom Pielgrzyma z 50 miejscami noclegowymi.

Oprac. Piotr Dąbrowski, 14.12.2014 r.

Bibliografia

• Gąsiorowski P.B., Sanktuarium i klasztor w Skępem jako nekropolia, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu” 2003, nr 8, 180-213.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, z. 9, Powiat lipnowski, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1969, s. 48-57.
• Wyczyński H. E., Sanktuarium Matki Boskiej w Skępem, „Studia Płockie” t. XIII:1985, s. 149-161.