Ma dużą wartość historyczną - spełnił ważną rolę podczas walk o Twierdzę Przemyśl. Pomimo typowo militarnej funkcji fort otrzymał też ozdobne detale architektoniczne. Jako istotny element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim.

Historia

W latach 1883-1887, w ramach budowy stałych fortyfikacji Twierdzy Przemyśl, w najbardziej na wsch. wysuniętej części pierścienia, wzniesiono tzw. Grupę Siedliską. Jej podstawowym elementem jest fort artyleryjski główny GHW I „Salis-Soglio”. Założenia konstrukcji i użycia nowego rodzaju dzieła obronnego określone zostały w „Podręczniku do nauki fortyfikacji stałej”, opracowanym przez Moritza von Brunnera. Projekt budowy Grupy Siedliskiej opracował Generalny Inspektor Inżynierii, generał (Feldmarschalleutnat) Daniel Salis Soglio. Główny fort miał być pierwszym w twierdzy fortem pancernym - wyposażonym w dwie wieże pancerne Grüsona, każdą z dwoma działami 12 cm. W projekcie szczegółowym ze względów oszczędnościowych z wież zrezygnowano. Fort otrzymał początkowo nazwę Fort I „Siedliska”, potem dla uczczenia projektanta nazwany „Salis-Soglio”. Prace prowadziła firma Ludwiga Wattmanna, kierownikiem budowy był kapitan 2. klasy Johann Daniek ze sztabu inżynierii. Zadaniem fortu była walka na dalekim dystansie z nieprzyjacielem próbującym szturmować forty Grupy Siedliskiej. Fort uzbrojony był w cztery działa 15 cm M.61 i sześć dział 12 cm M.61 na wale głównym czoła, cztery działa 9 cm M.75 na wysokich lawetach na stanowiskach w obu barkach, cztery moździerze 24 cm ukryte za wałem pomiędzy szyją a bocznymi dziedzińcami oraz 12 dział Granatkannone 15 cm do obrony fosy (w trzech kaponierach i stanowiskach w murze szyjowym). Podczas pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) uczestniczył w odparciu głównego natarcia Rosjan skierowanego przeciwko Grupie Siedliskiej. Fort I otrzymał ponad 100 trafień pociskami rosyjskiej artylerii. Częściowo zniszczony został mur obronny zamykający szyję oraz znajdująca się w nim główna brama fortu. Przed kapitulacją w drugim oblężeniu (9.11.1914-22.03.1915) wysadzono w powietrze kaponiery w fosie, kazamaty broniące dziedzińca szyjowego oraz zniszczono działa. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915) fort zajęły wojska niemieckie i austro-węgierskie. W okresie międzywojennym użytkowany był przez Wojsko Polskie jako magazyn amunicji. Po II wojnie światowej fort nie był użytkowany. Okoliczna ludność rozebrała mury ceglane zamykające kazamaty oraz częściowo mur obronny w części szyjowej. W latach 70. XX w. zawalił się lewoskrzydłowy blok kazamatowy.

Opis

Fort GHW I „Salis-Soglio”, na mapach twierdzy opisany jako Lagerfort I (Salis-Soglio), jest fortem artyleryjskim zbudowanym w systemie fortowym ześrodkowanym. Fort zlokalizowany jest na szczycie najwyższego wzgórza 404,3 m n.p.m., na wschód od Siedlisk. Fosa czoła fortu przylega do polsko-ukraińskiej granicy państwowej. Jest głównym dziełem obronnym Grupy Siedliskiej. Powierzchnia fortu wynosi ok. 4,5 ha.

Fort zbudowany jest na planie pięcioboku, z włamaną do środka szyją. W osi części szyjowej znajduje się obronny wjazd. Dziedziniec od strony wjazdu, broniony ze strzelnic w niezachowanych bocznych kazamatach, zamknięty był obronnym ceglanym murem ukształtowanym w „jaskółczy ogon”. Do dzisiaj zachowana jest środkowa część tego muru ze strzelnicami karabinowymi i ozdobną bramą wjazdową zwieńczoną profilowanym gzymsem, pod którym znajdowała się płycina z nazwą fortu: „LAGERFORT SALIS-SOGLIO”. Do bramy, przez niewielką fosę na planie półkola, prowadzi grobla. W tym miejscu znajdował się most drewniany. Przed tą fosą znajdują się pozostałości ziemnej bastei na rzucie pięcioboku, która stanowiła zewnętrzną pozycję obronną części szyjowej. Fort otacza głęboka, sucha fosa, na zewnątrz której przebiega przedwał osłaniający krytą drogę ze stanowiskami piechoty. Przeciwstok fosy czoła odziany jest murem ceglanym. Także wzdłuż stoku fosy, dookoła fortu, przebiega mur Carnota, za którym biegła droga straży. Fosa broniona była przez trzy kaponiery (wysadzone). Dziedziniec szyjowy od wsch. zamyka blok kazamatowy mieszczący pierwotnie wartownię i pomieszczenia mieszkalne żołnierzy. W osi tej części znajduje się sklepiona kolebkowo sień wjazdowa, będąca także schronem pogotowia. Sień prowadzi na główny (środkowy) dziedziniec fortu, z którego prowadzi przejście do dwóch symetrycznych dziedzińców bocznych. Dziedzińce te otoczone są kazamatowymi koszarami. Wszystkie kazamaty fortu mają obszerne, odlane z betonu, kolebkowe sklepienia ze śladami zamknięcia murami ceglanymi. W kazamatach po stronie zach. dziedzińca głównego znajdowały się mieszkania komendanta i oficerów. Po stronie wschodniej - kazamaty mieszkalne żołnierzy i magazyny amunicji działowej. W osi bloku kazamatowego znajduje się korytarz pełniący rolę schronu, przechodzący dalej w centralną poternę prowadzącą pierwotnie do podwójnej kaponiery w fosie. Po stronie północnej i południowej dziedzińca centralnego znajdują się przejścia do dziedzińców bocznych oraz zespoły ubikacji żołnierskich i oficerskich. Dziedziniec pn. jest obecnie niedostępny z dziedzińca centralnego na skutek zawalenia się ścian bocznych kazamat. W kazamatach zachodnich dziedzińców bocznych zlokalizowano magazyny żywnościowe, lazaret i pomieszczenie telegrafu. Obok ubikacji znajdują się szerokie schody prowadzące na poziom bojowy. Po stronie wsch. dziedzińców znajdują się wejścia do korytarzy komunikacyjnych i kazamaty mieszkalne. Krótsze boki dziedzińców zamykają niewielkie kazamaty mieszczące kuchnie. Obok znajdują się wejścia do potern prowadzących do kaponier barkowych w fosie. Początkowe części potern bocznych mieszczą studnie. Komunikację w obrębie bloku kazamatowego zapewniają korytarze łączące magazyny amunicyjne z sześcioma windami amunicyjnymi oraz kazamaty mieszkalne z trzema klatkami schodowymi prowadzącymi na górną kondygnację (bojową). Na drugiej kondygnacji koszar w osi fortu znajduje się dawne pomieszczenie mieszkalne, schron pogotowia, dwa magazyny amunicyjne i korytarze łączące je z windami amunicyjnymi. W osi fortu znajduje się szyb windy działowej. Fort wieńczy poziom bojowy otoczony ziemnym przedpiersiem ze stanowiskami dział w czole i barkach oraz moździerzy za wałami po zach. stronie dziedzińców bocznych. Stanowiska oddzielają poprzecznice z betonowymi schronami mieszczącymi wyloty wind amunicyjnych, klatek schodowych oraz ukrycia dla obsługi armat. Schron na osi fortu mieści wylot windy działowej, połączony zewnętrznymi pochylniami ze stanowiskami ogniowymi.

Elewacje koszar z półkolistymi otworami kazamat pozbawionymi ceglanego wypełnienia. Elementem ozdobnym są portale z rustykalnych klińców obramowujące wejścia do sieni wjazdowej, korytarza osiowego i potern bocznych. W górnej kondygnacji wschodniej bloku kazamatowego w osi fortu znajduje się duży okrągły otwór okienny w profilowanym obramieniu, doświetlający pomieszczenie mieszkalne. Pod nim zniszczona płycina, mieszcząca pierwotnie nr fortu. Po bokach, nad łukami kazamat, dwie okrągłe, uszkodzone płyciny w profilowanych obramieniach, z datami budowy fortu.

Fort dostępny dla zwedzających. Znajduje się na czarnym szlaku turystycznym oraz turystycznej trasie rowerowej po fortach Twierdzy Przemyśl. W czasie zwiedzania należy zachować szczególną ostrożność w związku z niebezpieczeństwem wpadnięcia do niezabezpieczonych szybów wind amunicyjnych i windy działowej lub z górnego poziomu na dziedzińce. Ze względu na położenie bezpośrednio przy granicy państwowej niemożliwe jest zwiedzanie zewnętrznej linii obronnej w części czołowej fortu.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 12.10.2014 r.