Ulokowany w miejscu ważnym strategicznie, na szlaku prowadzącym z Mazowsza na Ruś, strzegł on przeprawy przez rzekę. W Serocku funkcjonowała także komora celna. Wczesnośredniowieczny gród i towarzyszące mu osady dały początek późniejszemu miastu.

Usytuowanie i opis

Grodzisko położone jest na południe od rynku. Usytuowano je na wysokim tarasie doliny Narwi, w odległości 500 metrów poniżej ujścia Bugu do Narwi. Jest to miejsce naturalnie obronne; od południa i północy od wysoczyzny oddzielają je głębokie jary, od zachodu - dolina małego strumienia.

Grodzisko jest obecnie wyniesione ok. 5 metrów ponad otaczający teren. Jego pierwotnej wysokości nie da się ustalić, ponieważ obiekt został częściowo zniwelowany w wyniku prac rolnych prowadzonych tu jeszcze w latach 70-tych XX wieku. Obecne wymiary majdanu to ok. 40 x 35 metry. Zbocza porośnięte są drzewami i krzewami. Obiekt został przystosowany do celów turystycznych. Na majdan, porośnięty skoszoną trawą prowadzą drewniane schody. U podnóża grodziska ustawiono pamiątkowy głaz, tablicę informacyjną i makietę przedstawiającą rekonstrukcję zabytku.

Historia

Nazwa Syrozch pojawia się w tzw. falsyfikacie mogileńskim z 1155 roku. Był to dokument książęcy opisujący nadania dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie, wystawiony rzekomo w roku 1065. Klasztor otrzymać miał część dochodów grodowych oraz połowę cła na Bugu. Druga wzmianka pochodzi z wykazu grodów z lat 1113-1124. Serock był wówczas jednym z grodów kasztelańskich, był ośrodkiem o charakterze politycznym, administracyjnym i wojskowym. Dokument Zygmunta III Wazy mówi o nadaniu w 1616 roku plebanowi serockiemu, księdzu Krzysztofowi Pudłowskiemu, miejsca w Serocku nazywanego Ogrodziskiem w zamian za ufundowanie kaplicy św. Barbary. Jest to jedyna w źródłach pisanych wzmianka o odkrytej na grodzisku budowli z XVII wieku (patrz: stan i wyniki badań archeologicznych).

Na podstawie wyników badań archeologicznych grodzisko datowane jest na XI-XIII wieku. Na jego terenie odkryto również pozostałości późniejszego cmentarzyska szkieletowego, pochodzącego najprawdopodobniej z przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych (2 poł. XV - pocz. XVI w.) oraz fundamenty kaplicy z XVII wieku.

Stan i wyniki badań

Pierwsze badania powierzchniowe na grodzisku przeprowadził Z. Rajewski w roku 1961. Badania wykopaliskowe trwały w latach 1962-1966 pod kierownictwem B. Zawadzkiej-Antosik z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. W roku 1992 grodzisko zarejestrowano w programie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski.

Dwa wykopy przecięły grodzisko wzdłuż osi północ - południe i wschód - zachód. Archeolodzy uchwycili trzy fazy konstrukcji wału obronnego. W pierwszej wzniesiono wał z piasku wzmocnionego warstwą drewnianych bali. Wał ten został zniszczony przez pożar. Jego pozostałości miały szerokość 5,5 metra. Z tego samego okresu pochodzi warstwa kulturowa, czyli warstwa ziemi z okresu funkcjonowania grodu, uchwycona fragmentarycznie we wnętrzu grodu. Osadnictwo tej fazy było krótkotrwałe. Po niej nastąpiła, czytelna w nawarstwieniach, przerwa w użytkowaniu grodu. Drugi wał stanął w miejscu starszych umocnień. Był on najmniej czytelny, ponieważ zniwelowano go w trakcie budowy wału z fazy trzeciej. Szerokość drugiego wału w momencie odkrycia wynosiła 7-8 metrów. On także uległ zniszczeniu przez pożar. Archeolodzy nie znaleźli nawarstwień związanych z tą fazą użytkowania grodu. Trzeci wał wzniesiono w konstrukcji przekładkowej, czyli z bierwion układanych w kolejnych warstwach wzdłuż i poprzecznie do osi umocnień, przesypanych piaskiem. W czasie budowy zniszczono nawarstwienia odpowiadające drugiej i częściowo pierwszej fazie osadniczej, ponieważ obniżono poziom gruntu wewnątrz grodu, czyli na majdanie. Archeolodzy natrafili tu na jamy magazynowe, ślady po słupach stojących tu niegdyś budynków, palenisko i spalone belki. Znaleziono ziarna pszenicy i żyta oraz groch - pozostałości roślin uprawianych przez dawnych mieszkańców Serocka. Znaleziska haczyków do wędek i obciążników do sieci rybackich świadczyły o rozwiniętym rybołówstwie. Dzięki analizie znalezionych przez archeologów łusek i ości wiemy, że łowiono jesiotry, klenie, szczupaki, okonie, leszcze, karpie i płocie. Pozostałe znaleziska to m.in. fragmenty naczyń glinianych, przęśliki, grzebienie, noże, krzesiwa, kabłąki do wiader, ostrogi i groty strzał, a także monety: denar krzyżowy i arabski dirhem z otworkiem do zawieszania.

W obrębie grodziska odkryto także późniejsze cmentarzysko szkieletowe, na którym odsłonięto dziewięć pochówków. Trzy z nich należały do płodów, trzy do noworodków lub niemowląt. Na szczególną uwagę zasługuje dobrze zachowany pochówek pięciomiesięcznego płodu w glinianym naczyniu odwróconym do góry dnem, znaleziony ok. 15 m na zachód od pozostałych. W profilu wykopu nie zaobserwowano śladów wkopu pochówku, co wskazuje na to, że jest on starszy od wybudowanej na grodzisku w XVII wieku kaplicy i młodszy od zalegających niżej wczesnośredniowiecznych warstw kulturowych. Forma oraz technika produkcji naczynia, w którym znajdował się pochówek, pozwalają określić jego chronologię na 2 połowę XV do początków XVI wieku, najpewniej zaś na przełom XV/XVI wieku. W części wschodniej grodziska odkryto pozostałości fundamentów XVII-wiecznej kaplicy pod wezwaniem św. Barbary. Była to jednonawowa kaplica z absydą. Zachowany mur miał wysokość ok. 45 cm. Zbudowano go z kamieni i ułamków cegieł łączonych zaprawą wapienną. Kaplicy nie towarzyszyły zabytki archeologiczne. Na podstawie źródeł pisanych (patrz: Dzieje stanowiska) datuje się ją na XVII wiek.

Grodzisko leży na terenach zielonych przy ul. Radzymińskiej. Jest zadbane i dostępne dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Oniszczuk, OT NID w Warszawie, 28.09.2015 r.