Historia

Ścinawa (Stinav — 1202, Stinaw — 1203, Stinavia — 1207, Steinau – do 1945 r.) - osada handlowa, przez którą przebiegały dawne szlaki handlowe: Wysoka i Niska Droga - po raz pierwszy została wymieniona w źródłach w 1202 r. w dokumencie papieża Innocentego III potwierdzającym czynsz płacony klasztorowi cysterek w Trzebnicy. Ścinawa była siedzibą książąt do 1489 r. Zamek, a wcześniej gród książęcy wzniesiony został na obszarze należącym do okręgu Georgendorf (Jeżowa). Niewykluczone, że Ścinawa została założona na prawie niemieckim ok. 1215 roku. W 1263 r. od księcia Konrada I głogowskiego miasto otrzymało prawo magdeburskie, natomiast odnowienie praw miejskich nastąpiło w 1348 roku. Około 1220 r. bracia z zakonu Świętego Ducha wystawili przed bramami miasta szpital. W 1248 r. wymieniony został w dokumentach proboszcz tutejszej parafii Simon, a w 1259 r. wójt. W 1259 r. osada została określona mianem „villa”. Jako „civitas” Ścinawa nazwana została w dokumencie z 1285 r., natomiast w 1350 r. pojawiło się określenie „oppidum”. Z 1307 r. pochodzi wzmianka o wójtostwie dziedzicznym — wynikającym z prawa magdeburskiego. W 1310 r. miasto posiadało pieczęć miejską. Od połowy XV wieku rada miejska posiadała już większość przywilejów. Rdzeń mieszczaństwa tworzyli w średniowieczu rzemieślnicy. Od średniowiecza istniała w Ścinawie przeprawa przez Odrę. Strategiczne usytuowanie miasta miało ogromny wpływ na rozwój gospodarczy i jego historię. Dotyczy to przede wszystkim negatywnych skutków działań wojennych, które decydowały o kształcie miasta.

Miasto podupadło po wojnach napoleońskich. Dopiero w 2. poł. XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu; po uruchomieniu linii kolejowej Ścinawa stała się ważnym węzłem komunikacji kolejowej: w latach 1869-74 nastąpiła budowa linii kolejowej Wrocław-Szczecin, a w 1898 r. powstała prywatna linia kolejowa Legnica-Rawicz. W latach 1873-74 wybudowano most kolejowy na Odrze, natomiast drogowy w latach 1900-07. Ścinawa jako stolica powiatu stała się siedzibą urzędów i instytucji państwowych.

Liczba mieszczan znana jest od 1749 r. — wówczas Ścinawa liczyła 1829 mieszkańców; w 1910 roku przekroczyła 5 tys., w 1933 r. — 6250).

Miasto zostało bardzo poważnie zniszczone podczas działań wojennych w 1945 roku. Bombardowania rozpoczęto 25 stycznia, natomiast miasto zostało zdobyte po ciężkich walkach przez oddziały wojsk rosyjskich 8 lutego. Po wojnie nie zdecydowano się jednak na odbudowę starego miasta, przeprowadzono rozbiórkę ruin.

Zniszczona została większa część zabudowy miasta. Wskutek zniszczeń wojennych i późniejszych wyburzeń utracone zostały całe kwartały zabudowy w obrębie starego miasta. Z ratusza zachowała się jedynie wieża, będąca obecnie w znacznym stopniu rekonstrukcją. Rozebrano relikty zamku, zniszczony został kościół katolicki przy obecnej ul. Grodzkiej. Z zabudowy rynkowej pozostały jedynie relikty. W miejscu ratusza wzniesiono współczesny biurowiec — siedzibę władz miejskich.

Opis

Dawna osada handlowa założona została na lewym brzegu Odry, przy ujściu Kaczawy.

Staromiejski układ urbanistyczny Ścinawy ograniczony był od północy podmokłą łąką, od południa korytem Zimnicy, zachodnią granicę wyznaczała młynówka. Warunki te zapewniały naturalny, obronny charakter terenu, na którym lokowana była osada.

Miasto założone zostało planowo, być może w oparciu o układ istniejącej tu wcześniej osady rybackiej. Centrum założenia stanowi rynek. Oś układu przestrzennego miasta tworzyły dwie ulice biegnące ze wschodu na zachód (Wińsko — Głogów): obecne Mickiewicza — Głogowska i Robotnicza — Grodzka. O nie opierały się kwartały zabudowy; ulice rozplanowano w układzie szachownicowym.

Miasto pierwotnie otoczone było wałem ziemno-drewnianym. Zapewne w końcu XIII w. powstały mury obronne (wzmiankowane po raz pierwszy w dokumencie z 1290 r.). Miały one formę owalu, otaczającego miasto z trzech stron — od północy mury najprawdopodobniej nie istniały, ze względu na naturalną ochronę, jaką stanowiły tereny podmokłe i pobliskie koryto Odry. W tej części miasta mógł istnieć jedynie obronny wał.

Główne ulice, o które oparty był układ przestrzenny miasta prowadziły do bram miasta: wschodniej — Odrzańskiej, zwanej też Wrocławską i zachodniej — Głogowskiej. Istniały również w miejskich murach furty: na południowym odcinku Stara i Łazienna. Furty w południowej części murów w 1822 r. poszerzono do szerokości ulic. Od tego czasu mury rozbierane były na materiał budowlany. Zasypano rów fosy, założono biegnącą wzdłuż niej promenadę w południowej i zachodniej części miasta. Południowy odcinek promenady na tyłach kościoła ewangelickiego wkomponowany został w układ parku miejskiego.

Obecnie obwarowania zachowane są fragmentarycznie w południowej i zachodniej części miasta.

Teren dawnego zamku przylega do układu staromiejskiego od wschodu. Zamek uległ całkowitemu zniszczeniu w 1945 roku. Ruina istniała jeszcze na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego stulecia.

W 1821 r. rynek oraz główne ulice zostały wybrukowane, a w 1822 r. także obecna ulica Robotnicza do kamiennego mostu na młynówce za wieżą Głogowską. Murowane domy przyrynkowe wznoszone były w układzie kalenicowym, dwu- lub trzykondygnacyjne. Jako jeden z pierwszych i okazalszych w 1822 r. wzniesiony został murowany, narożny dom mieszczący zajazd „Zum schwarzer Adler”.

Historyczna zabudowa staromiejska zachowana jest jedynie częściowo.

Pośrodku placu rynkowego zachowała się wieża dawnego ratusza (2. poł. XIV w., 1555 r., po pożarze ratusza w 1632 r. wyższe kondygnacje wieży odbudowane w 1668 r., 1753, 1795 — renowacje wieży; w l. 1934-38 podczas budowy nowego budynku ratusza remontowana, wtopiona w jego bryłę, w 1974 r. odbudowana) — z założenia średniowiecznego zachowana jest jedynie dolna część wieży; wzniesiona na rzucie kwadratu, wyżej przechodząca w ośmiobok, sześciokondygnacyjna, kryta ostrosłupowym hełmem z okresu ostatniej przebudowy. Obecnie użytkowana jako wieża zegarowa

W południowo-zachodniej części miasta, w sąsiedztwie obwarowań, znajduje się kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, wcześniej pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela — jedyna z dawnych świątyń Ścinawy zachowana do dnia dzisiejszego (ok. poł. XV w., 1491 r., l. 1668-69 przebudowa wieży, 1802 r. odbudowa wieży po pożarze, l. 1869-72 po pożarze restauracja w duchu neogotyckim, częściowo uszkodzony podczas II wojny światowej, odbudowywany w 1947 r. i w l. 1959-60, 1974 r. - rekonstrukcja hełmu wieży) – jest to kościół halowy, trójnawowy, orientowany, z wydłużonym prezbiterium, kryty dachem dwuspadowym nad korpusem głównym i dachami wielospadowymi nad zakrystią i prezbiterium, w elewacji zachodniej sześciokondygnacyjna, czworoboczna wieża, przechodząca w ostatniej kondygnacji w ośmioboczną, kryta hełmem.

Zabytek dostępny.

oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 18-03-2019 r.