Grodzisko stanowi pozostałość po ważnym pod względem strategicznym punkcie u ujścia Noteci do Warty, broniącym jednego z nielicznych przejść przez bagna  nadnoteckie na szlaku z Poznania przez Międzyrzecz do Szczecina.

Usytuowanie i opis

Grodzisko położone jest na suchej kępie piaszczystej, w widłach Warty i Noteci, na południowym brzegu Noteci na prawym, wschodnim brzegu Warty – obecnie na lewym z powodu zmiany koryta rzeki po powodzi w 1885 r.

Grodzisko w Santoku to wklęsły, dwuczłonowy obiekt. Pierwotnie kształt całego założenia w przybliżeniu kolisty, średnica około 240 m. Od strony północnej grodzisko zostało dość znacznie ścięte, co stało się w trakcie poszerzania koryta Warty. W północno-zachodniej części obiektu znajdował się stożek o średnicy około 40 m, który wznosił się około 10 m ponad lustro wody. Była to pozostałość późnego grodu na kopcu, który do czasów współczesnych przetrwał w stanie szczątkowym. W partii północnej znajdowały się też pozostałości wałów grodu wewnętrznego, do którego przylegało obszerne podgrodzie (tzw. gród zewnętrzny), otoczone wałem, jeszcze w 1932 r. wznoszącym się na wysokość 5 m, zaś w 1958 r. 3 m. W części środkowej grodziska znajduje się niewielkie wyniesienie z fragmentem wału wewnętrznego.

Historia

Gród w Santoku był zasiedlony bez przerwy od końca VII do XIV w. Na początku na piaszczystej łasze powstała osada, którą następnie otoczono palisadą. Nie jest wykluczone, że już na przełomie IX i X w. gród był otoczony wałem drewniano-ziemnym. Około połowy X w. gród uległ zniszczeniu podczas pożaru, po czym, jeszcze w X stuleciu, został otoczony walem drewniano-ziemnym. W jego drugiej połowie na zewnątrz grodu założono podgrodzie otoczone wałem oraz fosą. Od przełomu X i XI w., obok dobrze prosperującego rolnictwa i rybołówstwa, datuje się rozkwit rzemiosła, zwłaszcza garncarstwa, skupionego prawdopodobnie głównie na podgrodziu. Pod koniec XI w. miał miejsce pożar grodu, co najpewniej wiązało się z walkami wojska pod wodza Bolesława Krzywoustego z Pomorzanami. W tym okresie Pomorzanie wznieśli na północnym brzegu Warty niedużą warownię, która była przez nich wykorzystywana do napadów na gród w Santoku. Zniszczony gród odbudowano, a w pierwszej połowie XII w. znacznie go rozbudowano. Z okresu od początku XIII do schyłku XIV w. pochodzą m.in. ślady kamiennej budowli o nieznanym przeznaczeniu oraz cmentarz. Pod koniec XIII w. przebudowano bramę, używając do tego cegieł, a także zaczęto zastępować drewniane ulice kamiennymi brukami. Przebudowę grodu kontynuowano w następnym stuleciu. Ostatni etap funkcjonowania stanowiska w Santoku wiąże się z kopcem z murowaną wieżą, otoczonym szeroką fosą, a istniejącym w XV w.

Stan i wyniki badań

Grodzisko było przypadkowo odkryte podczas poszerzania koryta Warty w 1884 r. W latach 1932-1934 badania wykopaliskowe przeprowadzili niemieccy archeolodzy W. Unverzagt i O. Doppelfeld, zaś w 1958-1965 polscy badacze Z. Hołowińska i A. Dymaczewski. Na nowo prace wykopaliskowe podjęła ekipa pod kierownictwem K. Zamelskiej-Monczak w latach 1997-1999 i 2007-2008 oraz w 2012 r.

W trakcie badań archeologicznych ustalono m.in., że najstarszy gród był umocniony palisadą z pali sosnowych i miał bramę wzniesioną po jego północno-zachodniej stronie. Wewnątrz znajdowała się zabudowa mieszkalna oraz gospodarcza, a chaty i inne obiekty zbudowano w tzw. konstrukcji plecionkowej. Chaty były niewielkie i miały 4-5 m szerokości i 6-8 m długości. Najstarszy gród został spalony około polowy X w. i na jego miejscu powstał dwuczłonowy obiekt, otoczony wałem drewniano-ziemnym usypanym na drewnianych podwalinach, wzmocnionych konstrukcja hakową. Wnętrze grodu zostało zabudowane chatami zrębowymi, które stały przy ulicach, częściowo wymoszczonych drewnem.

W najstarszych warstwach osadniczych wyeksplorowano głównie fragmenty naczyń glinianych, ręcznie lepionych i tylko u góry obtaczanych. Początkowo wystąpiło niewiele przedmiotów metalowych, których liczba zwiększyła się w młodszych warstwach osadniczych. Ponadto w warstwach z IX wieku pojawiły się znaczne ilości wyrobów rogowych, wystąpiły również importowane paciorki szklane.

Jak poświadczają wyniki padań, pod koniec XI w. miał miejsce pożar grodu, a po odbudowie, w pierwszej połowie XII w. znacznie go rozbudowano, wzmacniając wał wewnętrzny z X w. przedwalem z zastosowaniem konstrukcji izbicowej. Prawdopodobnie znaczna część drewnianych konstrukcji została zniszczona podczas kolejnego pożaru grodu, który miał miejsce w połowie XII stulecia. Z burzliwymi dziejami warowni santockiej wiążą się znaleziska o charakterze militarnym: groty strzał i bełtów, fragmenty miecza oraz ostrogi. Z końcowego etapu jej funkcjonowania pochodzą ślady kamiennej budowli o nieznanej funkcji oraz cmentarz.

Grodzisko jest dostępne w czasie sezonu turystycznego, w czasie, kiedy funkcjonuje przeprawa na grodzisko przez Wartę, organizowana od strony wsi Santok.

Oprac. dr Krzysztof Garbacz, OT NID w Zielonej Górze, 11.12.2017 r.