Zespół klasztorny został wybudowany  z cegły pochodzącej z rozebranego zamku w Zawichoście, na wyniesieniu Wzgórza św. Wojciecha, którego nazwa pochodzi od notowanego w XIV wieku źródłach a dziś nieistniejącego drewnianego kościoła. Istotne jest także ukształtowanie w XVIII w. w przemyślany sposób przestrzeni wokół kościoła (dziedziniec ze Stacjami Drogi Krzyżowej).

Historia

Reformaci przybyli do Sandomierza w 1672 roku. W rok później, po erekcji zgromadzenia zakonnego, wznieśli pierwsze, jeszcze drewniane zabudowania klasztorne. W latach 1679-1689 zakonnicy wybudowali murowany kościół i klasztor, w latach 1698-1703 otoczyli teren klasztorny murem a w 1776 roku ogrodzili dziedziniec przed fasadą kościoła murem z kapliczkami zawierającymi malowane Stacje Drogi Krzyżowej (autorstwo projektu przypisuje się jezuickiemu architektowi ks. Józefowi Karśnickiemu). W 1809 roku w czasie walk wojsk Księstwa Warszawskiego z armią austriacką spłonął kościół św. Wojciech a wraz z nim kościół św. Józefa. W 1864 roku, po kasacji klasztoru, władze carskie osadziły w refektarzu prawosławną cerkiew, w zabudowaniach klasztornych mieszkania i kancelarię naczelnika straży granicznej, a kościół stał się rektoralnym. W tym czasie dobudowano zakrystię. W 1934 roku do kościoła św. Józefa przeniesiono z katedry parafię. W 1944 roku świątynia została zniszczona pożarem. Po II wojnie światowej kościół i klasztor odbudowano. W 2006 roku biskup Andrzej Dzięga podpisał akt fundacji nowego klasztoru sióstr Klarysek i w dwa lata później rozpoczęto na terenie dawnej części gospodarczej kompleksu poreformackiego jego budowę.

Opis

Zespół poklasztorny znajduje się na przedmieściu po stronie północno-zachodniej, poza murami lokacyjnego miasta. Wraz z dawnym ogrodniczo-sadowniczym zapleczem gospodarczym jest otoczony murem. W części północno-wschodniej jest usytuowany orientowany kościół z zakrystią i kruchtą, do którego od południa przylegają uformowane w czworobok budynki klasztorne a od zachodu dziedziniec otoczony murem z kapliczkami, na który prowadzi wejście od północy przez ozdobną bramkę. Zespół wybudowany w stylu barokowym, został w XIX wieku i po II wojnie światowej mocno przekształcony. Kościół wzniesiono na planie dwóch prostokątów: trójprzęsłowej nawy oraz dwuprzęsłowego prezbiterium. Bryła jest prosta, bardzo harmonijna, złożona z dwóch wysokich prostopadłościanów nawy i prezbiterium, nakrytych stromymi, dwuspadowymi dachami założonymi między trójkątnymi szczytami. Z niższego dachu nad prezbiterium wyrasta barokowy hełm sygnaturki. Mury wzniesiono z cegły, w systemie konstrukcyjnym ścienno-filarowym w odmianie wnękowej, wnętrza przykryto sklepieniami kolebkowymi z lunetami wspartymi na gurtach. Elewacje są bardzo skromne, bez podziałów, przebite  okrągło łukowymi oknami. Przy narożnikach i na fasadzie znajdują się płaskie lizeny wspierające profilowany gzyms podokapowy. Pośrodku elewacji frontowej jest przebite duże półkoliste okno, w trójkątnym szczycie trzy podobnie ukształtowane blendy, z których środkowa jest wyższa od bocznych. Podobnie jest rozwiązana artykulacja ściany wschodniej prezbiterium. Formalnie bogatsza jest dostawiona do fasady i zwieńczona barokowym szczytem kruchta zachodnia, która otwiera się wejściami na trzy strony. W jej szczycie mieści się wnęka z resztkami malowidła. Wnętrze kościoła ma ściany rozczłonkowane głębokimi wnękami ołtarzowymi sięgającymi wysokości nawy, z oknami w podłuczach lunet u góry. Między wnękami znajdują się pary pilastrów toskańskich dźwigające odcinki belkowania. Wnętrze prezbiterium jest oddzielone od nawy okrągło łukową tęczą, niższe i z płytszymi wnękami. Wewnątrz świątyni są zachowane malowane iluzjonistycznie na sylwetowo wyciętych z desek tablicach ołtarze barokowo - klasycystyczne (około 1820 rok). Klasztor jest złożony z trzech skrzydeł przylegających do ścian kościoła i otaczających wraz z nim czworoboczny wirydarz. Skrzydła są różnej długości, dwukondygnacyjne, 1,5 traktowe, przykryte dachami dwu- i trójspadowymi. Elewacje są wykonane po II wojnie światowej, bezstylowe. Mur wydzielający dziedziniec przed fasadą jest przebity po stronie północnej bramką z wejściem na teren przykościelny a od wewnątrz rozczłonkowany kapliczkami z wnękami zawierającymi malowane Stacje Drogi Krzyżowej (obecnie odtworzone). Bramka i kapliczki mają dekoracyjne późnobarokowe szczyty, wklęsło-wypukłe ze spływami po bokach. Nad wejściem z zewnątrz znajduje się wnęka z malowaną półpostacią św. Józefa z Dzieciątkiem.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Leszek Polanowski, 11.12.2014 r.

Bibliografia

• Wiśniewski J., Dekanat sandomierski, Radom 1915.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, z. 11: Powiat sandomierski, opr. Łoziński J. Z. i Przypkowski T., Warszawa 1962, s. 86-88.
• Błachut A. J., Budownictwo małopolskiej prowincji reformatów w XVII wieku w świetle ustawodawstwa zakonnego, KAiU, t. XXIV, z 2, Warszawa 1979.
• Błachut A. J., Architektura zespołów klasztornych reformatów małopolskich w XVII wieku, KAiU, t. XXIV, z 3, Warszawa 1979.
• Kalinowski Z., Kościół św. Józefa. Fundacja i Dzieje świątyni do kasaty klasztoru w 1864 roku, Studia sandomierskie 2 (1981).
• Karty ewidencyjne: Zespół poreformacki, ob. parafialny; Kościół reformatów, ob. parafialny pw. św. Józefa; Klasztor reformatów, ob. Dom Rekolekcyjny Diecezjalny; Mur ogrodzeniowy z bramką i kapliczkami, oprac. Polanowski L., 1993 r., Archiwum Delegatury w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.