Obiekt jest charakterystycznym przykładem architektury późnego historyzmu, dobrze wpisanym w układ kompozycyjny i umiejętnie dostosowany do wyrazu architektonicznego okolicznej zabudowy Placu Konstytucji 3 Maja.

Historia

Gmach krośnieńskiego sądu wybudowany został w latach 1912-1913. W 1911 r. pod budowę sądu Skarb Państwa zakupił od prywatnego właściciela działkę położoną w centralnej części miasta, u zbiegu dzisiejszych ulic Sienkiewicza i Czajkowskiego. W literaturze naukowej i popularnonaukowej jako autor projektu budynku najczęściej podawany jest Stanisław Bergman. Dopiero w ostatnich latach badania archiwalne przeprowadzone przez A. Laskowskiego pozwoliły na ustalenie lub uściślenie autorów i budowniczych obiektu, jak również na ustalenie szeregu interesujących faktów związanych z dziejami sądu. Według przeanalizowanych materiałów źródłowych wiadomo, że S. Bergman nie zaprojektował krośnieńskiego sądu, był natomiast zaangażowany jako lokalny kierownik i nadzorca prac budowlanych. Wykonawcą prac budowlanych była firma krośnieńskiego budowniczego Wiktora Sikorskiego. Natomiast autorem lub współautorem projektu oraz zwierzchnim kierownikiem robót był Franciszek Skowron, nadzorujący z ramienia władz w Wiedniu budowy sądów w Galicji. Równocześnie z sądem wzniesiony został (przylegający doń) budynek aresztu, obecnie nieistniejący. W czasie I wojny światowej w budynku miał swą siedzibę sztab generała Brusiłowa, a następnie szpital wojskowy. W ocenie badaczy historii obiektu, dzięki takiemu przeznaczeniu ocalał i wkrótce po wojnie przywrócono jego pierwotną funkcję. W czasie II wojny światowej ponownie w budynku funkcjonował szpital wojskowy. Od zakończenia wojny do chwili obecnej obiekt pełni swą pierwotną funkcję. W latach 90. XX w. został rozbudowany o dostawienie skrzydła od strony zachodniej.

Opis

Gmach sądu usytuowany jest na południowym skraju wzgórza staromiejskiego, w pobliżu przebiegu dawnych murów miejskich i bramy Lwowskiej, na działce o dużym spadku terenu w kierunku zachodnim. Jest to budynek wolnostojący zlokalizowany u zbiegu ulic Sienkiewicza i Czajkowskiego. Obiekt jest ważnym elementem kompozycyjnym Placu Konstytucji 3 Maja.

Gmach krośnieńskiego sądu zbudowany na nieregularnym planie zbliżonym do podkowy z wewnętrznym dziedzińcem jest obiektem trzykondygnacyjnym, w skrzydle zachodnim czterokondygnacyjnym (z wykorzystaniem znacznego spadku terenu).

Dachy zróżnicowane – dwu- i trzyspadowe oraz czterospadowy nad częścią środkową, kryte są dachówką ceramiczną. Zbudowany jest z cegły, o elewacjach częściowo otynkowanych, częściowo pozostawionych w cegle.

Elewacje zewnętrzne opracowane są podobnie, przy czym w wyraźny sposób wyróżnia się elewacja frontowa (wschodnia). Główne wejście poprzedzone tarasem okolonym balustradą zaakcentowane jest dużym masywnym portalem sięgającym drugiej kondygnacji elewacji. Otwór wejściowy portalu o kształcie prostokąta zamkniętego półkoliście flankowany jest pilastrami, zwieńczony gzymsem, powyżej którego umieszczona jest kamienna balustrada a po bokach obeliski. Portal dekorują też płaskorzeźbione płyciny znajdujące się poniżej gzymsu koronującego. Elewacja w partii cokołu dekorowana jest poziomymi pasami pseudoboniowania, w partii pierwszego i drugiego piętra jest ceglana i skontrastowana z jasnymi obramieniami prostokątnych okien oraz narożnym boniowaniem. Trzecia kondygnacja wydzielona wydatnymi gzymsami jest tynkowana, a zamknięte półkoliście okna i blendy rozdzielone są pilastrami, ponad którymi umieszczone są rozety. Fasadę wieńczy charakterystyczny wklęsło wypukły szczyt z obeliskami. Środkowa oś szczytu zaakcentowana jest dużą okrągłą tarczą zegarową umieszczoną w obramieniu. Elewacje boczne (południowa i północno-wschodnia)  gmachu krośnieńskiego sądu charakteryzują się bardzo podobnym do frontowej sposobem artykulacji oraz formą dekoracji architektonicznej. Każda z nich składa się z dwóch części – czteroosiowych, flankujących elewację frontową i części dalszych, nieco cofniętych w głąb działki o różnej liczbie osi i nieco oszczędniejszym detalu architektonicznym. Obie wieloosiowe elewacje w partii przyziemia są jasno otynkowane z pasowym pseudoboniowaniem, dwie kolejne kondygnacje ciemnoczerwone, ceglane z prostokątnymi otworami okiennymi w jasnych tynkowanych obramieniach. Trzecia kondygnacja obu elewacji wyróżnia się poprzez wydzielenie gzymsami, jasną kolorystykę tynków oraz półkoliście zamknięte okna wydzielone pilastrami (w członach dalszych brak pilastrów). Powyżej wydatnego gzymsu wieńczącego w ściankach kolankowych elewacji znajdują się niewielkie prostokątne okna doświetlające partie strychu. Mniej dekoracyjnie opracowane zostały elewacje tylne (od strony dziedzińca). We wnętrzu na osi głównego wejścia jednobiegowe schody w sieni prowadzą do hallu, za którym w tylnej części znajduje się klatka schodowa. W skrzydłach bocznych, przylegających do części frontowej, pomieszczenia usytuowane są od strony głównych ulic, zaś korytarze od strony wewnętrznego dziedzińca. W dekoracji wnętrza warto zwrócić uwagę na ozdoby ceramiczne i płaskorzeźby zdobiące sień wejściową oraz balustradę klatki schodowej.

Oprac. Anna Fortuna-Marek, OT NID w Rzeszowie, 03-01-2019 r.