Zarazem wzniesiony w XIV w., a następnie rozbudowany i przekształcony w XVII i XVIII w. kompleks klasztorno-pałacowy, stanowiący materialne świadectwo nieprzerwanej działalności zakonu cystersów na przestrzeni XIII i XIX w. na obszarze Górnego Śląska.

Historia

Klasztor cystersów w Rudach, będący filią opactwa w Jędrzejowie, utworzono przed 1258 r. z fundacji księcia opolsko-raciborskiego Władysława. Przed 1300 r. wzniesiono kościół klasztorny, a przez 1303 r. przypuszczalnie fragment wsch. skrzydła klasztoru. Pozostałe skrzydła, rozlokowane wokół wirydarza, powstały w XIV w. Kompleks ulegał zniszczeniom zarówno w trakcie wojen husyckich i wojny trzydziestoletniej. W 3 ćw. XVII w., z inicjatywy opata Andrzeja Emanuela Pospela, rozpoczęto gruntowną, barokową przebudowę założenia (m.in. budowa nowego, trójkondygnacyjnego skrzydła pn., przebudowa ciągów komunikacyjnych, budowa pałacu opackiego; podwyższenie murów kościoła, przekrycie kaplic przy transepcie kopułami, budowa kruchty zach., założenie chóru muzycznego, wykonanie polichromii i sztukaterii, fundacja ołtarzy i ambony), prowadzoną przez Melchiora Wernera z Nysy. Rozbudowa kompleksu w zachowanej do czasów obecnych formie, złożonej z kościoła, przebudowanego w fazie barokowej trójskrzydłowego klasztoru i usytuowanego na pn. od niego pałacu opackiego, rozlokowanego wokół wewnętrznego dziedzińca, została ukończona w latach 30. XVIII w. W 4 ćw. XVIII w. Johann Schubert wykonał m.in. nowy wystrój wewnątrz kościoła. W 1810 r. opactwo uległo kasacie na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. Kościół przekazano parafii, natomiast pozostała część kompleksu w latach 1834-1945 pełniła funkcję rezydencji książąt raciborskich z rodu von Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst. Ok. 1863 r. pałac poddano neogotyckiej przebudowie wg proj. Carla Lüdecke, polegającej m.in. uporządkowaniu i zmianie charakteru elewacji zewnętrznych, przebudowie ciągów komunikacyjnych, rozbiórce parterowego łącznika od pn. i nowej aranżacji wnętrz. Ok. 1850 r. przekształcono ponadto ogrody klasztorne w zachowany do czasów obecnych angielski park krajobrazowy. Po 1901 r. pałac poddany został przebudowie neobarokowej, polegającej przede wszystkim na zmianie wystroju zewnętrznego kompleksu klasztorno-pałacowego.

W 1945 r. założenie uległo zniszczeniu wskutek pożaru związanego z działaniami wojennymi. W latach 1947-1950 przeprowadzono odbudowę kościoła, połączoną z regotyzacją jego wnętrza. W latach 2005-2008 zrealizowano odbudowę kompleksu klasztorno-pałacowego, polegającą na jego częściowej rekonstrukcji, odtworzeniu dachów, wystroju zewnętrznego, wzmocnieniu konstrukcji ścian i fundamentów oraz adaptacji na nowe cele.

Opis

Zespół opactwa cystersów mieści na pn. od centrum wsi, po zach. stronie rzeki Rudy, w otoczeniu parku krajobrazowego z poł. XIX w. Założenie składa się z usytuowanego od pd. kościoła, przylegającego do niego od pn. kompleksu klasztornego, złożonego z czterech skrzydeł rozlokowanych wokół niewielkiego wirydarza, a także dobudowanego do niego od pn. trójskrzydłowego pałacu opata, rozmieszczonego wokół otwartego ku pn. dziedzińca.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP jest obiektem murowanym z cegły i kamienia, otynkowanym, orientowanym, wzniesionym na planie krzyża łacińskiego w formie trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki z transeptem oraz krótkim, jednoprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium. W narożach prezbiterium i transeptu, na przedłużeniu naw ulokowano dwie niewielkie kaplice na rzutach kwadratu, na przedłużeniu pd. skrzydła transeptu prostokątną, zakończoną trójbocznie kaplicę Mariacką, z kolei na przedłużeniu nawy od zach. krótką, trójosiową partię wieżową. Nawa główna, transept oraz prezbiterium przekryte są dachami dwuspadowymi o wspólnej kalenicy, pd. nawa boczna dachem pulpitowym, kaplice przy prezbiterium hełmami z latarnią, zakrystia dachem dwuspadowym, a kaplica Mariacka dachem trójspadowym.

Trójkondygnacyjna, trójosiowa fasada o charakterze barokowym, artykułowana jest zdwojonymi pilastrami na wysokich, boniowanych cokołach, dźwigającymi przełamane belkowanie, w drugiej kondygnacji ujęta spływami, zwieńczona ośmiokątną wieżą przekrytą baniastym hełmem z latarnią. Na osi fasady znajduje się barokowy, zamknięty półkoliście portal zwieńczony trójkątnym, przerwanym naczółkiem. Gotycka, dwukondygnacyjna, oszkarpowana w górnej części elewacja pd., podzielona jest rzędów ostrołukowych, rozglifionych otworów okiennych, z kolei na osi elewacji wsch. znajduje się duży, ostrołukowy otwór wypełniony podziałami maswerkowymi. W zwieńczeniu elewacji pd. i wsch. wyeksponowany jest XIII-w. ceglany, geometryczny fryz, z kolei elewacje ramion transeptu, prezbiterium i zakrystii zakończone są barokowymi szczytami.

Wnętrze kościoła przekryte jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi na ostrołukowych gurtach, wspartymi na filarach opiętych wydatnymi lizenami i służkami. Nawy boczne otwarte są na nawę główną poprzez ostrołukowe arkady. W kruchcie zach. wyeksponowany jest XIII-w., kamienno-ceglany, uskokowy, kolumnowy portal zamknięty łukiem ostrym, z kolei w pn. ramieniu transeptu XVII-w., kamienny portal do zakrystii zwieńczony przełamanym naczółkiem.

Przekryte kopułowo, zaokrąglone wnętrza kaplic przy prezbiterium, tj. pn. pw. Krzyża Świętego i pd. pw. św. Jana Nepomucena, charakteryzują się późnobarokowym wystrojem wnętrz, w tym wykonanymi ok. 1780 r. przez F. A. Sebastiniego i I. Depée iluzjonistycznymi freskami w kaplicy pn.

XVIII-w. kaplica MB Rudzkiej, poprzedzona okazałym, barokowym portalem, przekryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach, ozdobionym freskami I. Depée. W zaokrąglonych narożach kaplicy umieszczono pary kolumn dźwigające belkowanie, pomiędzy którymi znajdują się nisze z rzeźbami archaniołów, wykonane ok. 1785 r. przez przypuszczalnie J. Schuberta. Apsyda kaplicy urozmaicona jest parami pilastrów dźwigającymi belkowanie.

Wśród wyposażenia kościoła i kaplic znajdują się m.in. cztery późnobarokowe ołtarze boczne z ok. 1785 r., w tym dwa ulokowane przy łuku tęczowym z obrazami św. Benedykta i św. Bernarda z ok. 1684 r., przypisywanymi pracowni M. L. Willmanna, kontrambona w nawie gł. z k. XVIII w., barokowa chrzcielnica oraz wykonane po 1725 r. przez J. M. Oesterreicha rzeźby proroków i świętych. W kaplicy Krzyża Św. zachował się krucyfiks z 1703 r., z kolei w kaplicy św. Jana Nepomucena późnobarokowy ołtarz z iluzjonistyczną kompozycją wykonaną przypuszczalnie przy udziale J. Schuberta. W kaplicy MB Rudzkiej znajduje się rokokowo-klasycystyczny ołtarz z XV-w. obrazem patronki, ujęty rzeźbami księcia Władysława i Kazimierza dłuta J. Schuberta.

Przylegający do kościoła od pn. klasztor jest obiektem murowanym z cegły, o typowej dla tego typu średniowiecznych założeń strukturze. Poszczególne skrzydła, skomunikowane poprzez sklepione krzyżowo, nadbudowane w XVII w. i ulokowane od strony wirydarza krużganki, są obiektami dwukondygnacyjnymi, przekrytymi dachami dwuspadowymi, jednotraktowymi, przeważnie sklepionymi krzyżowo. Średniowieczny charakter częściowo czytelny jest w jednotraktowym skrzydle wsch., w przyziemiu którego ocalał m.in. refektarz przekryty sklepieniem krzyżowym, wspartym na dwóch kamiennych filarach, a także kapitularz. Zarówno pomieszczenia na piętrze skrzydła wsch., jak i wnętrza skrzydła zach. charakteryzują się wtórnymi, wprowadzonymi w XVII w. podziałami. Z kolei pn. skrzydło klasztoru wzniesiono w XVII w. w miejscu XIV-w. obiektu wraz z budową domu opata, ulokowanego od pn. Dom opata składa się z dwóch obiektów rozmieszczonych wokół dziedzińca, tj. usytuowanego na przedłużeniu zach. skrzydła klasztornego tzw. pałacu księcia na rzucie L oraz wzniesionego na przedłużeniu wsch. skrzydła klasztornego tzw. domu opata na rzucie podkowy. Są to obiekty dwu- i trójkondygnacyjnej, o ujednoliconej, dostosowanej do zespołu klasztornego wysokości, przekryte dachami dwuspadowymi, urozmaicone licznymi ryzalitami oraz dwiema narożnymi, cylindrycznymi basztami od pn. Zrekonstruowane w ostatnich latach wnętrza obu budynków mają układ jednotraktowy.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania w godzinach otwarcia.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 12-11-2015 r.