Historia

Radzyń Chełmiński, jako jeden z najstarszych grodów regionu, prawdopodobnie został założony w X lub XI wieku. W 1231 r. miasto należące dotychczas do bpa Chrystiana przekazano Krzyżakom. Według niemieckiego kronikarza Piotra z Dusburga, w 1234 r. mistrz Herman von Balck wzniósł (z pomocą wojska braci) pierwsze drewniano-ziemne umocnienie w Radzyniu. Stanowisko to było najdalej wysuniętym w głąb kraju bastionem, mającym osłaniać dotychczasowy stan posiadania Krzyżaków, równocześnie stanowiąc bazę wypadową w kierunku pruskich dzielnic.

W XIII w. najazdy Prusów powodowały ciągłe zniszczenia obiektu. Murowany z cegły zamek, którego pozostałości przetrwały do dnia dzisiejszego, zaczęto budować pod koniec XIII lub na początku XIV wieku. Budowla wzniesiona przez Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie stanowiła wzorcowy przykład zamku konwentualnego. W 1454 r. obiekt został zdobyty przez powstańców ze Związku Pruskiego.

Po drugim pokoju toruńskim w 1466 r. stał się siedzibą starostw polskich. W XVII w., podczas wojen szwedzkich, budynek uległ poważnym zniszczeniom, zburzono m.in.: dwa skrzydła (zachodnie i północne) oraz bramę wjazdową przedzamcza. Na początku XVIII w. dwa zachowane skrzydła zaadaptowano na mieszkania. W 1772 r. zabytkowy obiekt przeszedł pod administrację pruską i stał się siedzibą zarządu dóbr ziemskich. Po przeniesieniu siedziby administracji do nowego budynku rozpoczął się proces demontażu zamku, którego część rozebrano, a z uzyskanego budulca wzniesiono nowe budynki. W latach 1886-1890 przeprowadzono prace badawcze i konserwatorskie pod kierunkiem Conrada Steinbrechta (autora najważniejszych planów i rekonstrukcji tej budowli).

W 1908 r. budynek przejęło pruskie Ministerstwo Oświaty, po wojnie przeszedł na własność Skarbu Państwa. W latach 1960-1967 przeprowadzono prace konserwatorskie zabezpieczające strukturę budynku. W końcu XX w. zamek wydzierżawił właściciel miejscowego hotelu, dzięki czemu zabytkowy obiekt został otwarty dla turystów. Obecnie trwają prace konserwatorskie murów zamkowych.

Opis

Kompleks zamkowy zlokalizowany ok. 200 m na północ od zespołu staromiejskiego Radzynia, przy drodze prowadzącej z Wąbrzeźna przez Radzyń do Grudziądza. Posadowiony na wzniesieniu otoczonym fosą nawadnianą niegdyś z pobliskiego jeziora (obecnie akwen wyschnięty).

Założenie wzniesione w typie gotyckiego Zamku Krzyżackiego pierwotnie składało się z trzech części: zamku właściwego - domu (konwentu), przedzamcza południowego i wschodniego. Zamek właściwy posiadał plan zbliżony do kwadratu z czterema narożnymi wieżami lekko wysuniętymi poza lico murów oraz (usytuowaną w pn.-zach. części dziedzińca) potężną, ośmioboczną basztą, zwaną stołpem. Po stronie zachodniej zamku mieściło się gdanisko, czyli wieża latrynowa, łącząca arkadowym gankiem skrzydło zachodnie budynku z murem obronnym. Rozplanowanie wnętrz zamku było typowe dla warowni krzyżackich.

Sale reprezentacyjne i mieszkalne mieściły się na pierwszym piętrze, parter i piwnice przeznaczone na cele gospodarcze, najwyższe kondygnacje pełniły funkcje obronne. W najbardziej okazałym skrzydle (południowym), poza bramą i pomieszczeniem dla straży znajdowała się kaplica i refektarz, we wschodnim - kapitularz i dormitorium, w północnym - infirmeria, w zachodnim - mieszkania komtura. W przylegającej do kaplicy wieży narożnej znajdowała się zakrystia, a powyżej niej skarbiec zakonny. Wszystkie skrzydła zamku były dwupiętrowe i podpiwniczone. Na przedzamczu południowym zlokalizowano: piekarnię, browar, spichlerz, wozownię, stajnie i inne obiekty gospodarcze. Obronę zapewniał mur obwodowy i dwie wieże od strony zamku właściwego. Zabudowania zamkowe murowane z cegły na kamiennych fundamentach, wg tradycji na gęsto wbitych w grunt drewnianych palach. Obiekt mocno zniszczony, zachowany fragmentarycznie.

Obecna forma zamku na planie kwadratu z wolno stojącym fundamentem donżonu w pn.-zach. narożniku. Najlepiej zachowane skrzydło południowe ujęte dwoma narożnymi wieżami z blankowaniem i ceglanymi, piramidowymi dachami oraz dominującą częścią wschodnią (krytą niskim, dwuspadowym dachem), w której usytuowano kaplicę. Pozostałe skrzydła w formie ruin ścian zewnętrznych i wewnętrznych, poprzedzonych niskimi murami przedzamcza. W piwnicach zamkowych zachowane sklepienia krzyżowe. Otwory okienne ostrołukowe o różnej wielkości. Mury nietynkowane, ozdobione cegłą (zendrówka) w układzie rombowym. We wnętrzu zamku zachowały się oryginalne, XV-wieczne portale, w kaplicy: służki, wsporniki i kapitele.

Zabytek dostępny.

Oprac. Bernardeta Popek- Olszowa, OT NID w Toruniu, 01-12-2015 r.