Historia obiektu

Zespół dworsko parkowy w Radoryżu Smolanym mieści się po północnej stronie drogi prowadzącej z Krzywdy do Żelechowa. Obejmuje rozległy teren, od północy ograniczony stawami powstałymi na rzece Małej (Czarnej) Bystrzycy.

Pierwsze wzmianki o miejscowości Radoryż pochodzą z XV w., a pierwsze założenie rezydencjonalne w miejscu dzisiejszego prawdopodobnie powstało w wieku XVI i zostało zniszczone podczas potopu szwedzkiego. Zachowały się jedynie relikty ogrodu na których powstał obecny park.

Według "Wspomnień" Teresy Tatarkiewiczowej, która mieszkała w Radoryżu i spisała historię majątku, należał on do takich rodów jak Parysowie, Leśniowolscy, Rostworowscy. W wieku XVIII właścicielem dóbr Radoryskich został kasztelan połaniecki Antoni Cieszkowski, który wydzierżawił wioskę Radoryż włoskiemu lekarzowi Marsigliemu. Po śmierci kasztelana dobra odziedziczył w większości jego cioteczny brat August Szydłowski (przyrodni brat Elżbiety z Szydłowskich Grabowskiej, domniemanej żony króla Stanisława Augusta), który ok. roku 1848 wybudował obecny dwór, oraz rozbudował folwark.

Kolejnymi właścicielami Radoryża byli Potworowscy. Jerzy Potworowski w 1888 r. wziął ślub z Ksawerą Teresą, córką Augusta Szydłowskiego. Potworowski zmarł w 1896 r. a majątkiem zarządzała głównie jego żona, która znacznie unowocześniła gospodarstwo. Na początku XX w. założyła dobrze prosperujące gospodarstwo rybne na pobliskiej rzece oraz oborę zarodową krów czerwono-srokatych. Zajmować się gospodarstwem pomagała również córka Ksawery - Teresa, późniejsza żona prof. Władysława Tatarkiewicza, która ukończyła szkołę ogrodniczą. Zajmowała się sadem – pielęgnacją, nasadzeniami, zbiorami i sprzedażą owoców a także pasieką, dzięki czemu gospodarstwo ciągle dobrze prosperowało, aż do 1929 r., kiedy zostało wydzierżawione na 10 lat. Od tego czasu zaczęło podupadać. Podczas II wojny światowej właściciele musieli opuścić Radoryż, a władze niemieckie wyznaczyły z urzędu nowego zarządcę.

W 1945 r. dobra zostały upaństwowione. W dworze zlokalizowano Powiatową Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego, a od 1947 r. Gimnazjum Rolnicze, później przemienione na Liceum Rolnicze I stopnia. W 1948 r. dwór radoryski uległ pożarowi, podczas którego został zniszczony dach. Odbudowa nastąpiła ok. 1950 r. W tym czasie rozpoczęto w pobliżu dworu budowę szkoły i internatu (ukończono 1960 r.). W latach 70. mieścił się tam Zespół Szkół Rolniczych a w latach 80. w dworze Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego. W folwarku funkcjonował PGR. Obecnie Zespół Szkół nosi imię Władysława Tatarkiewicza i szkoli młodzież m.in. w klasach mundurowych – wojskowych, policyjnych, pożarniczych.

Powstanie budynków założenia datowane jest od połowy XIX w. do lat 20. XX w. W II poł. XIX w. powstał dwór wraz z kuchnią-oficyną (już nieistniejącą, rozebraną w 2002 r.). Prawdopodobnie w tym czasie powstał również spichlerz (ob. dom mieszkalny), gorzelnia, rządcówka oraz część budynków gospodarczych (ob. nieużytkowane). Pozostałe obiekty gospodarcze mogły powstać na początku XX w., podczas modernizacji folwarku przez Ksawerę Potworowską oraz w latach późniejszych, jednak ciężko dokładnie określić dokładniejsze daty.

Większość budynków została po wojnie przebudowana lub zmodernizowana na potrzeby działalności szkoły a później PGRu. Były to jednak głównie zmiany we wnętrzach, a forma zewnętrzna niewiele się zmieniła.

W latach 40. spichlerz został przebudowany na dom mieszkalny. W latach 80-tych dachy wszystkich obiektów pokryto eternitem. W latach 2005 i 2013 zostały wydane decyzje wykreślające z rejestru zabytków działki mieszczące się w południowej części założenia z powodu ich przekształceń wynikających z wcześniejszej budowy na tym terenie bloków mieszkalnych. W 2018 roku pożarowi uległa rządcówka w wyniku czego został zniszczony dach. Obecnie dwór i większość budynków gospodarczych jest nieużytkowana.

Opis obiektu

Główne wejście na teren zespołu znajduje się na południu, gdzie widoczne są pozostałości dawnej bramy w postaci murowanych słupów. Za bramą rozciąga się aleja drzew, będąca osią całego założenia. Po jej zachodniej stronie znajduje się pole uprawne, a dalej część rezydencjonalna - zabytkowy dwór z parkiem oraz budynki z lat 50. szkoła i internat (niewpisane do rejestru zabytków). Po stronie wschodniej alei znajdują się współczesne budynki mieszkalne, garaże i ogródki warzywne (ob. część terenu skreślona z rej. zabytków).

Za budynkami przy drodze równoległej do głównej alei znajduje się zabytkowy spichlerz (obecnie dom mieszkalny).

Za szkołą, w północno-zachodniej części założenia zlokalizowane jest trawiaste boisko sportowe, zaś w części północno-wschodniej mieści się zabytkowa część folwarku, oddzielona pozostałościami dawnego ogrodzenia od części rezydencjonalnej a od północy ograniczony pozostałościami stawów hodowlanych Na obszarze dawnego folwarku znajdują się obiekty wpisane do rejestru zabytków oraz kilka współczesnych obiektów gospodarczych. Przy bramie prowadzącej do części rezydencjonalnej znajduje się piętrowy budynek gorzelni, a na północ od niego rządcówka w typie dworkowym. Na wschód od nich znajdują się trzy obory (jedna nie wpisana do rejestru zabytków) i dwie stodoły. Pierwotnie budynki gospodarcze rozmieszczone były wokół centralnego placu. Obok południowej stodoły znajdują się pozostałości niewielkiej bramki i alejka drzew biegnąca na południe, do spichlerza.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Teren założenia ogólnodostępny.

Autor noty: Jakub Członka, PT NID w Lublinie, 03-03-2021