Bitwa pod Racławicami - zwycięskie starcie polskich oddziałów powstańczych dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę z korpusem rosyjskim generała Aleksandra Tormasowa - przeszła do historii jako pierwsza wygrana bitwa insurekcji kościuszkowskiej, będącej aktem zbrojnego sprzeciwu wobec polityki państw zaborczych i próbą zapobieżenia całkowitej utracie polskiej państwowości.

Przyłączenie się do walki grupy uwolnionych od pańszczyzny chłopów, uzbrojonych w kosy, których udział okazał się rozstrzygający o losach bitwy, było wydarzeniem przełomowym w wymiarze bardziej społecznym niż militarnym. Postrzeganie Bitwy Racławickiej jako symbolicznego początku procesu kształtowania się narodu, obejmującego w powszechnej świadomości obok stanu szlacheckiego także zaangażowanych we wspólną sprawę chłopów, stało się udziałem większości ówczesnego społeczeństwa. Wiktoria racławicka, mimo późniejszych porażek i ostatecznego upadku insurekcji kościuszkowskiej, miała ogromne znaczenie jako czynnik motywujący podczas podejmowania kolejnych zrywów narodowowyzwoleńczych - utwierdzała wiarę w możliwość zwycięstwa. Nieodłączny przy każdym jej przywołaniu motyw kosynierów chłopskich walczących wspólnie ze swymi niegdysiejszymi panami, przedstawiany wielokrotnie w malarstwie historycznym okresu rozbiorów, przerodził się w trwały element polskiej XIX-wiecznej spuścizny ideowej.

Historia

Insurekcja kościuszkowska rozpoczęła się 12 marca 1794 roku, wcześniej niż planowali jej organizatorzy na skutek rozbicia konspiracji w Warszawie. Za oficjalny początek przyjęta jest data 24 marca - ogłoszenie generała Tadeusza Kościuszki Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej i jego przysięga złożona narodowi na rynku w Krakowie. Poważnym problemem była od samego początku niewystarczająca liczba wojsk powstańczych i uzbrojenia. Pobór do wojska przebiegał z oporami, stąd też zdecydowano się na formowanie oddziałów chłopskich uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy.

Historyczna bitwa rozegrała się w 12. dniu powstania, 4 kwietnia, na polach Dziemięrzyc i Racławic, oraz częściowo Wrocimowic. Wojska rosyjskie podzielone zostały wcześniej na dwie kolumny, z których jedna pod dowództwem gen. Tormasowa wyruszyła, by zablokować marsz powstańców. Kościuszko ustawił swoje wojsko na wzniesieniu dziemierzyckim, Tormasow z kolei miał dobry widok na polskie pozycje ze wzgórza, tzw. Zamczyska. Pomimo mniejszych sił około godziny 15.00 wydał rozkaz natarcia, licząc na rychłe dotarcie reszty rosyjskich oddziałów dowodzonych przez gen. Denisowa. Ich zbyt późne przybycie na pole bitwy w dużym stopniu zadecydowało o wygranej powstańców. Ogromne znaczenie miało też wsparcie sił polskiej kawalerii przez kosynierów, których brawurowy atak poprowadzony przez Kościuszkę przełamał szyki nieprzyjaciela i spowodował przejęcie wszystkich jego armat. Polacy stracili w bitwie około 100 ludzi, Rosjanie zaś 600 i 12 dział.

Kosynierzy stali się bohaterami Racławic. Po zwycięskiej bitwie Kościuszko przywdział chłopską sukmanę, zgodnie z ówczesną tradycją wojskową zakładania przez dowódcę munduru oddziału, który najbardziej wsławił się w walce. 8 kwietnia w czasie parady w Krakowie wyróżniono na Wawelu trzech kosynierów - zdobywców rosyjskich dział - przez nadanie im stopni chorążych w nowo tworzonym 1 regimencie grenadierów krakowskich. Regiment otrzymał chorągiew ze snopem zboża i kosami, jako narzędziami pracy i walki, który to emblemat stał się symbolem całego powstania kościuszkowskiego.

7 maja Naczelnik wydał w Połańcu uniwersał regulujący powinności gruntowe włościan, zapewniający im opiekę rządową i bezpieczeństwo własności. Akt ten stanowił uwieńczenie wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia insurekcji, chociaż - jak większość aktów prawnych z tego czasu - nie przetrwał jej upadku i nie spowodował zmian w strukturze społecznej.

Opis

Teren bitwy pod Racławicami - w postaci naturalnego wiejskiego krajobrazu o urozmaiconej rzeźbie, z garbami, stromymi stokami, wąwozami i wydłużonymi padołami, porośniętego częściowo lasami - zachował się do dziś bez większych zmian i zniekształceń spowodowanych działalnością gospodarczą czy inwestycyjną. Historyczna pozostała lokalizacja dworów w Janowiczkach i Dziemięrzycach, znajdujących się w granicach pomnika historii, choć same obiekty swoją obecną postać zyskały w późniejszym okresie.

Po bitwie urządzono w obrębie pola walki cmentarz poległych nazwany „Bratnie Mogiły”, jak również ustawiono krzyże znaczące mogiły kosynierów.

W centralnym punkcie chronionego jako pomnik historii terenu znajduje się 13-metrowej wysokości kopiec Kościuszki, usypany dla upamiętnienia bitwy i jej dowódcy w 1934 roku na wzgórzu mieszczącym grodzisko (tzw. Zamczysko). Było to ważne miejsce pod względem strategicznym podczas trwania bitwy. W 1. połowie XIV wieku istniała tu obronna rezydencja , która popadła w ruinę już w następnym stuleciu i pozostały po niej nieliczne ślady. Pod kopcem umieszczono tablicę pamiątkową w 160. rocznicę wiktorii racławickiej.

Wśród nowszych obiektów znajduje się tu także zabytek architektury w postaci willi Walerego Sławka, premiera II Rzeczypospolitej, zbudowanej w okresie międzywojennym. Do najpóźniej umieszczonych tu elementów upamiętniających bitwę należy pomnik Bartosza Głowackiego, legendarnego chłopskiego bohatera spod Racławic, który wyróżnił się szczególną odwagą podczas ataku na rosyjską artylerię. Pomnik wzniesiony został w 1994 roku według projektu Mariana Koniecznego.