Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pozostałości zamku - Zabytek.pl

pozostałości zamku


zamek 1339 r. Pyzdry

Adres
Pyzdry, Zamkowa 10

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. wrzesiński, gm. Pyzdry - miasto

Zamek powstał w czasach, kiedy Pyzdry były jednym z czterech - obok Poznania, Kalisza i Gniezna - najważniejszych miast Wielkopolski.

Jako rezydencja królewska był on miejscem istotnych funkcji politycznych, związanym z ważnymi postaciami (Kazimierz Wielki - inicjator wzniesienia budowli i murów obronnych w Pyzdrach, królowa Jadwiga Andegaweńska, Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk) i wydarzeniami historycznymi (oblężenie podczas tzw. wojny Grzymalitow z Nałęczami - pierwsze udokumentowane użycie broni palnej). Stanowi ważne ogniwo w rozwoju gotyckiego budownictwa rezydencjonalno-obronnego. Obiekt zachował - jako zabytek archeologiczny - w znacznym stopniu swoją pierwotną substancję (fundamenty, relikty architektoniczne włączone w mury późniejszych budowli). Elementy te, odsłonięte podczas badań archeologiczno-architektonicznych, umożliwiły hipotetyczną rekonstrukcję pierwotnego wyglądu założenia oraz odtworzenie przemian, jakim podlegało ono w czasach późniejszych. Zamek był jedną z najwspanialszych rezydencji późnośredniowiecznych Królestwa Polskiego. Skala założenia nie znajduje - poza Wawelem - bezpośrednich analogii w rozpoznanych dotychczas średniowiecznych rezydencjach królewskich. Dyspozycja przestrzenna pozwala na włączenie go do szerokiej grupy europejskich zamków kasztelowych, do której należą m. in. krzyżackie zamki w Malborku, Gniewie i Człuchowie czy węgierskie zamki doby Andegawenów.

Historia

Początki Pyzdr sięgają XIII w. Najstarsza wzmianka na temat ziemi pyzdrskiej pochodzi z 1234 r. Rozwój miasta łączy się z dogodnym położeniem na skrzyżowaniu ważnych szlaków z Poznania do Łęczycy i z Kalisza do Gniezna. Być może istniał tu także gród książęcy strzegący przeprawy przez Wartę, w sąsiedztwie którego rozwinęła się osada targowa. Lokacja miasta nastąpiła przed 1257 r., co stawia Pyzdry w rzędzie najstarszych miast lokacyjnych w Wielkopolsce. Było to miasto królewskie, siedziba starostwa, a od poł. XIV w. - stolica powiatu.

W pierwszej tercji XIV w. w Pyzdrach funkcjonował drewniano-ziemny zamek (wzmiankowany 1324). W roku 1331 obiekt ten razem z całym miastem został zdobyty i spalony przez krzyżaków. Odbudowa Pyzdr nastąpiła ok. 1339 r. z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Miasto otoczono wówczas murami, na miejscu zniszczonego castrum powstał początkowo drewniany dwór, a później - wielki murowany zamek. Jego powstanie miało miejsce zapewne w latach 1347-62. W roku 1462 wzmiankowany jest po raz pierwszy Andreas burchravius de Pysdry. Tezę o powstaniu warowni w latach panowania Kazimierza Wielkiego umacnia informacja z Kroniki Janka z Czarnkowa o trwającej trzy dni obronie zamku pyzdrskiego podczas wojny Grzymalitów z Nałęczami w 1483 r., potwierdza ją też Kronika Długosza. Na rezydencjonalne walory zamku wskazują częste wizyty kolejnych monarchów: Jadwigi Andegaweńskiej, Władysława Jagiełły czy Kazimierza Jagiellończyka.

Późne średniowiecze to okres rozkwitu Pyzdr, ważnego ośrodka rzemiosła i handlu. Miasto staje się siedzibą powiatu sądowego i ośrodkiem starostwa niegrodowego. Pierwsze wzmianki o starostach pyzdrskich pojawiają się w latach 20. XV w. Z czasem przejmują oni tenutaryczny zarząd nad starostwem, a zatem i zamkiem. W okresie od połowy XV do poł. następnego stulecia zamek stanowi oprawę wianną polskich królowych (Zofii Holszańskiej, Elżbiety Rakuszanki i Bony Sforzy), z nadania których zarządzali nim starostowie. W latach 1564-5 przeprowadzona została lustracja, stanowiąca - obok obserwacji archeologicznej - ważne źródło rekonstrukcji założenia zamkowego. W czasie wojny polsko-szwedzkiej 1655-60 zamek nie uległ większym zniszczeniom, spowodował je natomiast wielki pożar w roku 1676. Restauracja zamku nastąpiła przed 1765 r. z inicjatywy starosty Michała Skórzewskiego. W 1768 r. miał miejsce kolejny pożar spowodowany przez wojska rosyjskie.

W 1793 r. Pyzdry dostały się pod panowanie pruskie, w 1807 r. weszły w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. znalazły się w granicach Królestwa Polskiego. W 1867 r. pozbawiono je praw miejskich (miejscowość odzyskała je dopiero w 1919 r.). U schyłku XVIII w. władze pruskie przebudowały wschodni dom zamkowy na więzienie, które funkcjonowało do roku 1831. W miejscu domu pn. wzniesiono spichlerz. W tym czasie teren nieistniejącego już zamku przedstawiony został na planie miasta wykonanym przez mierniczego J. Gaszyńskiego w latach 1824-26. Wtedy też powstała akwarela z tzw. Albumów Stronczyńskiego, ukazująca widok na zabudowania od strony Warty. Innymi ważnymi przekazami ikonograficznymi są archiwalne zdjęcia z XIX i pocz. XX w. a także z okresu międzywojennego, kiedy to dawny spichlerz został przebudowany i rozbudowany dla potrzeb młyna.

Opis

Obok przedstawionych wyżej źródeł historycznych rekonstrukcję założenia zamkowego w Pyzdrach umożliwiają prowadzone tu w latach 1959, 1980-81 i 2007-09 badania archeologiczno-architektoniczne. W 1959 r. podczas prac związanych z budową magazynu zakładów włókienniczych „Dziewiarka” odkryto relikty zachodniego skrzydła zamku. W latach 1980-81 w rejonie ul. Zamkowej prace wykopaliskowe prowadzone były przez Muzeum Okręgowe w Koninie. W latach 2007-09 szeroko zakrojone badania prowadził Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Wykonano wówczas 32 wykopy, pięć odkrywek ściennych , a także trzy ciągi odwiertów zlokalizowanych poza wykopami.

Pozostałości królewskiego zamku w Pyzdrach - jednego z największych średniowiecznych zamków w Polsce - usytuowane są na wysokiej nadwarciańskiej skarpie, w pd.-wsch. części miasta, na terenie ograniczonym ulicami Kaliską, Zamkową, Szkolną i Nadrzeczną. Rekonstruowany na podstawie źródeł pisanych oraz wspomnianych badań archeologiczno-architektonicznych zamek wzniesiony został na planie prostokąta o wymiarach ok. 50 x 60 m. Założenie obejmowało cztery budynki otaczające dziedziniec wewnętrzny. Największym budynkiem był dwutraktowy dom wschodni o wymiarach 15,00 ( z gankiem 18,40) x 49,75. Domy pn. i pd. miały wymiary 9,50 x 34,75, dom zach. - 11.00 x 39,25 m. W narożniku pn.-zach. znajdowała się wieża o boku ok. 10 m.

Choć w zasadzie omawiany zamek obecnie nie jest widoczny (z wyjątkiem narożnej szkarpy pd.-wsch.), to pierwotny plan założenia jest czytelny w zarysach budynków, wznoszonych na zamkowych fundamentach i z wykorzystaniem materiału z rozbiórki dawniejszych budowli w okresie od końca XVIII do 2 poł. XX w. W miejscu skrzydła wsch. w końcu XVIII w. wzniesiono więzienie, po poł. następnego stulecia przebudowane na dom mieszkalny (ob. ul. Zamkowa nr 10). Po stronie pn. powstał na początku XIX w. przedmiotowy spichlerz, w pocz. XX w. przebudowany na potrzeby młyna (ob. ul. Zamkowa 1). W miejscu dawnego skrzydła zach. w drugiej poł. XX w. powstał budynek magazynowy „Dziewiarki”. Teren dawnego skrzydła pd. pozostał niezabudowany. W piwnicach wymienionych budynków zachowały się liczne relikty dawnego zamku (mury, szkarpy, gurty).

Pozostałości zamku dostępne do zwiedzania z zewnątrz.

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 29-07-2015 r.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.168733, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.158531,PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.158577