Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pałac - Zabytek.pl

Adres
Pszczyna, Brama Wybrańców 1

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. pszczyński, gm. Pszczyna - miasto

Przykład doskonale zachowanej, historyzującej rezydencji magnackiej, ukształtowanej w wyniku wielokrotnej rozbudowy i przekształceń średniowiecznego założenia obronnego.

Zarazem jeden z nielicznie ocalałych w okresie wojennym tego typu obiektów w skali regionu, z zachowanym autentycznym wystrojem wnętrz oraz w dużej mierze kompletnym wyposażeniem z 2 poł. XIX w. Ponadto jedno z największych i najcenniejszych w skali kraju założeń ogrodowo-krajobrazowych, kształtowanych w 2 poł. XVIII i XIX w.

Historia

Powstanie pierwszego zamku w Pszczynie poprzedziło utworzenie przypuszczalnie w XII w. grodu książęcego, ulokowanego pośród bagien i rozlewisk rzeki Pszczynki w rejonie ob. parku zamkowego. Prawdopodobnie w czasach panowania na ziemi pszczyńskiej Heleny Korybutówny, w 2 ćw. XV w., w miejscu wcześniejszego grodu wzniesiono zamek gotycki, złożony ze zwartego, czworobocznego zespołu obronnego, w tym dwóch równoległych budynków z wieżą oraz zapewne XIII-w. stołpem od pd., połączonych murami i otoczonych dodatkowymi obwarowaniami w formie muru, wału i fosy wypełnionej wodą od strony miasta. W latach 60. XVI w., a więc krótko po przejęciu w 1548 r. ziemi pszczyńskiej przez Baltazara Promnitza, zamek poddano przebudowie renesansowej. Wzniesiono wówczas skrzydło pn. z wieżą na osi, łączące gotyckie skrzydło zach. i wsch., od strony dziedzińca wewnętrznego dobudowano trójkondygnacyjne, sklepione krużganki, a całość obiektu przekryto dwuspadowymi dachami z facjatkami. W tym samym czasie założono również pierwszy, renesansowy ogród zamkowy. W XVII w. założenie uległo dwukrotnie zniszczeniu w trakcie wojny trzydziestoletniej i wskutek wielkiego pożaru miasta w 1679 r. W trakcie prowadzonej w latach 1680-1689 pod kierunkiem Consiliusa Miliusa odbudowy zamku wzniesiono m.in. nowe, parawanowe skrzydło pn. z wewnętrzną galerią kolumnową oraz wybudowano istniejącą do dziś Bramę Wybrańców. Na pocz. XVIII w. w miejscu rozebranego muru od pd. wzniesiono ciąg budynków gospodarczych, uzupełniających powstałą wcześniej wzdłuż muru obronnego od wsch. zabudowę towarzyszącą.

W 1734 r., w ramach barokowej przebudowy zamku, w miejscu XVII-w. galerii pn. wzniesiono skrzydło z wieżą zegarową na osi, tworząc w ten sposób założenie w typie francuskiego entre cour de jardin. Wskutek pożaru zamku w 1737 r. zniszczeniu uległo skrzydło pn. i zach. oraz wieża od pd. wsch. Odbudową zamku w latach 1738-1768 kierował architekt książęcy Christian Jahne, który po 1749 r. równolegle nadzorował odbudowę miasta po kolejnym wielkim pożarze. Po przejęciu dóbr pszczyńskich w 1765 r. przez Fryderyka Erdmanna Anhalt-Coethen, kontynuowano rozbudowę rezydencji. Nadbudowano wówczas zamek o kolejną kondygnację, w miejsce renesansowych galerii arkadowych od strony dziedzińca wprowadzono zabudowane korytarze, sień wjazdową połączono z kondygnacjami na I piętrze za pomocą nowych schodów lustrzanych, a w skrzydle pn. od strony pd. utworzono oranżerię. Elewacje zewnętrzne zyskały płaszczyznowy, wertykalny wystrój architektoniczny, charakterystyczny dla baroku śląskiego, a całość trójskrzydłowej rezydencji przekryto dachami mansardowymi z lukarnami. W 4 ćw. XVIII w. rozpoczęto również intensywne kształtowanie założenia parkowo-ogrodowego. Po przejęciu Pszczyny w 1847 r. przez Hochbergów, z uwagi na zły stan techniczny zamku, przystąpiono do wzmacniania jego fundamentów, założenia tarasów od pn. i zach. oraz dobudowy parterowych tarasów od pd. Uporządkowano ponadto dziedziniec zamkowy, tworząc reprezentacyjny podjazd w miejscu rozebranych budynków gospodarczych i pozostałości gotyckiego muru kurtynowego. W latach 1870-1876 z inicjatywy ks. Hansa Heinricha XI kontynuowano przekształcanie i modernizację rezydencji w stylu neobarokowym wg proj. Hippolyte Destailleur. Rozbudowano wówczas skrzydło pn. o trakt pd., mieszczący reprezentacyjną, neobarokową, trójbiegową klatkę schodową oraz okazałą salę jadalną (zw. lustrzaną), a także przekształcono amfiladę apartamentów z tzw. wielkim salonem i biblioteką od pn. Elewacje zewnętrzne zyskały nowy, neobarokowy wystrój architektoniczny, podkreślony licowaniem dwubarwnym wątkiem muru. Pałac ocalał od zniszczeń w czasie działań wojennych w 1945 r. W 1946 r. został udostępniony zwiedzającym.

Opis

Chronione założenie pałacowo-parkowe w Pszczynie, usytuowane jest w pn. części historycznego miasta, w obrębie ul. Bielskiej od zach., Chopina od pn., Katowickiej od wsch. oraz Wojska Polskiego i Rynku od pd. Osią założenia jest usytuowany w pobliżu pn.-zach. narożnika Rynku pałac wraz z Bramą Wybrańców, a także usytuowane na pn. obrzeżu miasta oficyna oraz ujeżdżalnia ze stajniami i wozownią. Do pałacu od pn. przylega park zamkowy, stanowiący element większego założenia krajobrazowego, w skład którego wchodzi ponadto park kolejowy od wsch., park trzech dębów od zach. z dziką promenadą, łączącą dawniej poszczególne pałacyki, folwarki i bażantarnie, a ponadto d. aleja książęca biegnąca aż do Promnic. Pałac jest obiektem murowanym z cegły, wzniesionym na rzucie podkowy, złożonym z trzech skrzydeł zgrupowanych wokół reprezentacyjnego dziedzińca od pd. Trójkondygnacyjne, przekryte dachami mansardowymi skrzydła tworzą zwartą bryłę w typie francuskiego entre cour de jardin, zwróconą frontem ku pn. Historyzujące, wieloosiowe elewacje zamku charakteryzują się wyraźnie wyodrębnioną, boniowaną strefą cokołową oraz partiami wyższymi podzielonymi pilastrami i urozmaiconymi licowaniem dwubarwnym wątkiem muru. Na osi trzech elewacji znajdują się trójosiowe ryzality zaakcentowane wypiętrzonymi dachami z namiotowymi zwieńczeniami. W ryzalicie pn. mieści się portal główny podkreślony balustradą z kartuszami herbowymi, z kolei portal w ryzalicie zach. ujęty jest figurami strażników, tzw. Wybrańców. Układ wnętrz składa się przeważnie z jednego traktu pomieszczeń, skomunikowanych amfiladowo oraz z korytarzem od strony dziedzińca. Wnętrza na parterze kryte są sklepieniami krzyżowymi oraz kolebkowymi z lunetami, natomiast na piętrze sufitami z fasetami. Na osi skrzydła pn. znajduje się sień przejazdowa, skomunikowana z usytuowanym od zach. westybulem oraz paradną klatką schodową przekrytą sklepieniem zwierciadlanym. Druga, XVIII-w. okrągła klatka schodowa ulokowana jest w skrzydle zach. Na wysokości piano nobile, obok klatki schodowej, ulokowana jest okazała sala jadalna (zw. lustrzaną), a w amfiladzie pn. część apartamentów prywatnych właścicieli, w tym duży salon zdobiony boazerią z płycinami wypełnionymi obrazami rodzajowymi. Amfilada pomieszczeń na parterze skrzydła zach. składa się z d. apartamentów cesarskich, salonu oraz pokoju gościnnego, z kolei na I piętrze z apartamentów d. właścicieli, analogicznie jak w skrzydle wsch. i pn., w tym sypialni i przebieralni księżnej, zdobionych rokokową dekoracją stiukową z XVIII w. Pomieszczenia ulokowane na parterze skrzydła wsch., zaadaptowane ob. na oddział Archiwum Państwowego, przeznaczone były dla służby, ochrony zamku oraz urzędników książęcych. Wnętrza na II piętrze przeznaczone były na pokoje gościnne, dziecięce, izbę szkolną oraz pokoje guwernantek. Zachowane, autentyczne wyposażenie wnętrz w większości pochodzi z XIX w. Wjazd na teren zamkowy od strony Rynku prowadzi przez Bramę Wybrańców z 1687 r. Jest to obiekt murowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, parterowy z narożną wieżyczką od pd.-wsch., kryty dachem czterospadowym. Usytuowany na osi przejazd bramny, ujęty od frontu ozdobnym, boniowanym portalem i zaakcentowany wolutowym szczytem z kartuszami herbowymi Baltazara von Promnitz i Emilii Agnes von Sachsen, przekryty jest sklepieniem krzyżowym. Na wsch. od pałacu znajduje się d. szkoła jazdy konnej, pierwotnie neomanierystyczna, przekształcona w okresie powojennym na halę sportową. Za nią ulokowany jest zespół neoromańskich stajni oraz neogotyckiej wozowni, wzniesionych ok. 1870 r.

Na pn. od pałacu rozciąga się park zamkowy, będący elementem większego założenia krajobrazowego, wkomponowany w koryto rzeki Pszczynki, charakteryzujący się urozmaiconym układem kanałów, stawów ze sztucznymi wyspami oraz alejek, w tym alei głównej w kierunku d. kościoła św. Jadwigi. W parku znajdują się liczne okazy starodrzewu oraz drzew i krzewów egzotycznych, jak również przykłady małej architektury z 3 ćw. XIX w., w tym herbaciarnia, wieża widokowa z lodownią, chińska brama czy dom ogrodnika.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Możliwość zwiedzania w godzinach otwarcia muzeum.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 14.12.2015 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Joanna Wolany.

Rodzaj: pałac

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.102008, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.305617