Żyrardowska ochronka była jedną z pierwszych placówek tego typu w Królestwie Polskim.

Historia

Budynek ochronki dla dzieci powstał w 1875 roku. Plac pod budowę został przekazany przez właściciela dóbr guzowskich hr. Feliksa Sobańskiego. Budowę piętrowego gmachu wraz z dwoma symetrycznie ułożonymi skrzydłami bocznymi sfinansowano z funduszy robotników zakładów żyrardowskich oraz przy pomocy współwłaściciela fabryki, Karola Augusta Dittricha. Autorem projektu był Franz Lessner. Całość otoczona została ogrodem z placem zabaw. W latach 80 XIX w. obok ochronki wybudowano również dom mieszkalny dla nauczycielek, tzw. babiniec.

Do placówki uczęszczało na początku ok. 360 dzieci, jednak wraz z rozbudową osady fabrycznej okazało się, że miejsc potrzeba zdecydowanie więcej. Z jednej strony rozwój fabryki, z drugiej brak siły roboczej wymagał od właścicieli zakładów zaangażowania do pracy kobiet, które do tej pory pozostawały w domu i zajmowały się wychowywaniem dzieci.

W związku z tym podjęto decyzję o rozbudowie dwóch skrzydeł budynku, zwiększając tym samym ilość klas przedszkolnych. Pierwsza taka sytuacja miała miejsce w l. 1882-1885 – przebudowany obiekt dostrzec już można na słynnej panoramie Żyrardowa z 1899 roku. Wówczas zapewniono miejsce dla 1,2 tys. dzieci, którymi zajmowało się 30 opiekunek. Mimo znacznego zwiększenia możliwości lokalowych placówki, w dalszym ciągu borykano się z problemami braku miejsca dla wszystkich żyrardowskich dzieci, dlatego wprowadzono ograniczenie, wg którego w ochronce mogło przebywać tylko jedno dziecko z każdej rodziny. W placówce oprócz zabawy dzieci nabywały również praktyczne umiejętności, ucząc się m.in.: haftu i szycia. Zorganizowano także zajęcia dla dziewcząt, w trakcie których uczono ich tradycyjnych umiejętności łączonych z rolą matki, żony i gospodyni.

W 1899 r. Karol Dittrich jr przeznaczył 500 tys. rubli uzyskanych ze sprzedaży pakietu akcji Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich na dalsze funkcjonowanie ochronki. Jedną z ciekawostek związanych z placówką jest wizyta Nasera ad-Din Szaha Kadżara, szacha Iranu w 1889 roku, przybyłego tutaj na zaproszenie Karola Dittricha juniora. Władca, odbywający wówczas podróż po Europie, widział w tych kontaktach możliwościrozwoju edukacji, technologii i nauki, które chciał wprowadzić we własnym kraju.

Na początku XX w. miało miejsce kolejne przekształcenie. Do skrzydła wsch. dobudowano bryłę mieszczącą obecnie pomieszczenia kuchenne. W czasie I i II wojny światowej w budynku działał szpital wojskowy. Po 1945 r. w obiekcie powrócono do pełnienia jego pierwotnej funkcji. Dzisiaj znajduje się tutaj Miejskie Przedszkole nr 9.

Opis

Budynek ochronki jest obiektem murowanym z cegły. Składa się z dwukondygnacyjnego korpusu głównego z trzyosiowym ryzalitem od strony płn. oraz symetrycznie rozłożonych, dwukondygnacyjnych skrzydeł od wsch. i zachodu. Od płd. na osi budynku znajduje się trzecie skrzydło z reprezentacyjną salą balową. Ramię od wsch. zostało dodatkowo rozbudowane, co pozbawiło budynek symetrii. Bryłę nakryto dachami dwu i czterospadowym, wieżyczka w korpusie głównym zwieńczona jest hełmem.

Wszystkie elewacje nieotynkowane, dekorację uzyskano poprzez zastosowanie profilowanych cegieł. W korpusie głównym poszczególne kondygnacje dekorowane są w analogiczny sposób. Dominantę wyznaczają okna zwieńczone łukiem pełnym z wydatną archiwoltą. Powyżej biegnie gzyms kordonowy z ząbkowaniem. Budynek zwieńczony kwadratową wieżyczką z podwójnym oknem z każdej strony.

Elewacje płn. i płd. skrzydeł bocznych prezentują analogiczna artykulację jak w elewacjach korpusu głównego. Okna na piętrze pozbawione są jednak dekoracji. Całość wieńczy profilowany gzyms z motywem denticuli, ornamentu w kształcie pasa złożonego z wystających, prostopadłościennych ząbków. Pozostałe elewacje skrzydeł pozbawione są otworów okiennych. Wyjątek stanowi dekoracja ścian gzymsami kordonowymi i wieńczącymi oraz usytuowanie w skrzydle zach. w jednej elewacji dużego otworu okiennego zamkniętego łukiem odcinkowym. Okno to flankowane jest czterema lizenami. Przy skrzydle zach. od płn. znajduje się współczesna dobudówka.

Zmienioną artykulację elewacji dostrzec można w rozbudowanej bryle skrzydła wschodniego. Elewacje płn. i płd. są dwuosiowe, podzielone lizeną na dwie płaszczyzny. Wydzielono w nich wnęki, w których znajdują się po trzy otwory okienne, tworzące rodzaj tryforium z otynkowanymi kolumnami. Poniżej każdej z arkad znajduje się płycina. Całość zwieńczono gzymsem koronującym. Centralna część ściany szczytowej skrzydła wsch. prezentuje podobną dekorację jak pozostałe elewacje. Po obu stronach środkowej arkady z oknami znajdują się pojedyncze podłużne wnęki z otworem okiennym zamkniętym łukiem odcinkowym w przyziemiu, prostokątną tynkowaną płyciną w pierwszej kondygnacji oraz półkoliście zamkniętą blendą nad nimi. W skrzydle płd., mieszczącym salę balową, występuje najskromniejsza dekoracja w postaci szerokich lizen wydzielających prostokątne płyciny.

We wnętrzu w głównej mierze zachowało się drewniane wyposażenie obiektu, pochodzące prawdopodobnie z lat jego rozbudowy. W najstarszej części budynku, czyli gmachu głównym i mieszczących się po jego obu stronach dwóch salach przedszkolnych, zachowała się stolarka drzwiowa, która powstała ok. 1875 roku.

Oprac. Bartłomiej Modrzewski, NID OT Warszawa, 11-04-2019 r.