ewangelickiego kościoła św. Pawła (ob. rzym.-kat. pw. Najświętszego Zbawiciela) przy ul. Fredry w Poznaniu. Jeden z historycznych, zachowanych, pierwotnie ewangelickich kościołów w mieście. Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii „Poznań - historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28.11.2008 r.).

Historia

Kościół Św. Krzyża został wzniesiony dla gminy ewangelicko-luterańskiej, zwanej również staroluterańską. Kościół ewangelicko-luterański powstał w wyniku wyodrębnienia się przeciwników Ewangelickiego Kościoła Unijnego, utworzonego w 1817 r. na mocy unii administracyjnej łączącej Kościoły Luterański i Kalwiński, wprowadzonej przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III.

Gmina staroluterańska powstała w Poznaniu w 1835 r. Początkowo jej członkowie odprawiali nabożeństwa w budynku przy ul. Ogrodowej, znajdującym się na tej samej działce, wydzielonej z terenu pierwotnie należącego do rodziny Mycielskich, który został przyznany gminie luterańskiej jako część rekompensaty za odebrany jej w 1. poł. XIX w. cmentarz na Wzgórzu św. Wojciecha. W jego zach. części znajdował się dworek, który został przeznaczony na pastorówkę. Na terenie otaczającego go ogrodu utworzono cmentarz, konsekrowany w 1831 r., na który przeniesiono pomniki nagrobne z wcześniejszych cmentarzy protestanckich.

Kościół św. Krzyża został wzniesiony w latach 1885-1886 według projektu arch. Bernharda Belowa przez Juliusa Klaua, na działce znajdującej się po wsch. stronie cmentarza. W latach międzywojennych cmentarz został zamknięty dla celów grzebalnych. W czasie wojny uległ zniszczeniu, co było jednym z powodów jego likwidacji w latach 1948-1950 i utworzenia na jego terenie Parku Wyzwolenia, ob. Parku Jana Henryka Dąbrowskiego. Kościół, chociaż zniszczony, przetrwał wojnę i w 1946 r. został przekazany gminie ewangelicko-metodystycznej, do której należy obecnie. 8 czerwca 1947 r., po odbudowaniu świątyni i wyposażeniu wnętrza w nowy ołtarz, witraże, emporę organową i ławki, odprawiono w niej pierwsza mszę.

W latach 50. XX w. organy zastąpiono fisharmonią z przełomu XIX i XX wieku. W latach 1970-1984 w dwóch parach otworów okiennych w pd. części nawy kościoła zamontowano nowe witraże. W 1984 r. i 1986 r. pokrywający dachy łupek zastąpiono miedzianą blachą.

Opis

Posesja, na której jest usytuowany kościół znajduje się u zbiegu ul. Ogrodowej, Piekary i Krysiewicza, w pólnocno-wschodnim narożniku Parku Jana Henryka Dąbrowskiego. Budynek jest położony w środkowej części działki. Po jego południowo-zachodniej stronie, na sąsiedniej działce, wznosi się czterokondygnacyjny, oficynowy budynek składający się z dwóch skrzydeł połączonych pod rozwartym kątem, w którym najprawdopodobniej pierwotnie odbywały się nabożeństwa. Od strony ul. Ogrodowej oraz częściowo od strony parku posesję otacza kute ogrodzenie z ceglanymi przęsłami, na podmurówce. Kościół jest zwrócony fasadą w kierunku północnym.

Świątynia została wzniesiona w stylu neogotyckim. Do wydłużonego prostokąta nawy od południa przylega węższe, prostokątne prezbiterium. W południowo-wschodnim narożniku, który tworzy korpus nawy głównej i prezbiterium, wzniesiono prostokątną, prostopadłą do niego zakrystię. Od północy do nawy przylega wieża na planie kwadratu, a po jej bokach dwie, trójboczne przybudówki.

W zwartej, murowanej i licowanej cegłą klinkierową bryle kościoła dominuje wysoka, trójkondygnacyjna wieża poprzedzająca fasadę, którą wieńczy wysoki, ostrosłupowy hełm wsparty na ośmiobocznym cokole. Nawę i niższe prezbiterium nakrywa dach dwuspadowy, zakrystię płaski, a przybudówki po obu stronach wieży - dachy trójpołaciowe, wszystkie kryte miedzianą blachą.

Fasadę zamyka trójkątny szczyt zwieńczony gzymsem konsolkowym. W jego licu, po obu stronach wieży, znajdują się po trzy wysokie ostrołukowe blendy z biforialnymi prześwitami okiennymi. Na osi fasady wznosi się wysoka, trójkondygnacyjna wieża, ujęta narożnymi, jednouskokowymi skarpami sięgającymi drugiej kondygnacji. W najniższej kondygnacji znajduje się ostrołukowy, uskokowy otwór drzwiowy, w połowie wysokości dekorowany kamiennymi kolumienkami z opaskami, zwieńczonymi kapitelami ozdobionymi motywami roślinnymi. W drugiej kondygnacji znajduje się trójdzielny, półkoliście zamknięty otwór okienny. Najwyższą kondygnację wieży wieńczy gzyms konsolkowy, od frontu znajduje się wysoki, ostrołukowy, uskokowy otwór okienny. W bocznych elewacjach wieży na tej kondygnacji znajdują się dwudzielne, a nad nimi koliste blendy. Wysoki ostrosłupowy hełm z prześwitami w formie wimperg u podstawy, wspiera się na ośmiobocznym cokole z trzema otworami szczelinowymi odpowiadającymi stronom świata. Po obu stronach wieży, wznoszą się jednokondygnacyjne, wsparte na wysokim cokole trójboczne przybudówki z pięcioma ostrołukowymi otworami okiennymi we wnękach, nakryte trójpołaciowymi dachami sięgającymi podstawy trójkątnego szczytu fasady.

Elewacje boczne kościoła są czteroosiowe, o wysokich, ostrołukowych otworach okiennych, wspartych na wysokim cokole, zwieńczonym gzymsem okapowym, w dwóch trzecich wysokości przedzielone biegnącym wzdłuż fryzem ząbkowanym. Elewacje, podobnie jak trójkątne szczyty, wieńczy gzyms koronujący wsparty na ceglanych konsolach. Korpus nawowy wzmacniają od południa dwie narożne skarpy. W bocznych elewacjach prezbiterium znajdują się pojedyncze ostrołukowe otwory okienne.

Jednonawowe wnętrze kościoła oraz prezbiterium, znajdujące się wyżej i oddzielone od nawy wysoką ostrołukową arkadą tęczową, nakrywa namiotowe deskowanie. Wyposażenie kościoła jest powojenne, z wyjątkiem fisharmonii z przełomu XIX i XX w., która została zamontowana w latach 50. ubiegłego wieku. W otworach okiennych korpusu nawowego znajdują się witraże wykonane w czasie powojennej odbudowy kościoła i w latach 70. i 80. XX w.

Dostęp do obiektu ograniczony. Bliższe informacje na temat godzin otwarcia i nabożeństw znajdują się na stronie parafii ewangelicko-metodystycznej www.metodysci-poznan.pl (data dostępu: 16-06-2015 r.).

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 17.06.2015 r.