Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pałac arcybiskupi - Zabytek.pl

Adres
Poznań, Ostrów Tumski 1

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. Poznań, gm. Poznań

Początki historii istnienia siedziby biskupów poznańskich (od 1821 r.arcybiskupów) na Ostrowie Tumskim sięgają okresu średniowiecza (najstarsza wzmianka na jej temat pochodzi z pocz.

XV wieku). W XVI i XVII w. była przebudowywana i rozbudowywana. W 1. poł XVIII w. decyzją bpa Jana Tarło (1723-1732) wzniesiono nowy pałac według projektu Pompeo Ferrariego z wykorzystaniem zachowanych murów. Swój obecny wygląd zawdzięcza gruntownej przebudowie dokonanej w latach 1852-1854 z inicjatywy abpa Leona Przyłuskiego według projektu, którego autorstwo przypisuje się Juliuszowi Salkowskiemu lub Gustawowi Schultzowi. Zabytek znajduje się na obszarze pomnika historii „Poznań - historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28-11-2008 roku).

Historia

Najstarsza zachowana wzmianka dotycząca istnienia dworu biskupiego w obecnym miejscu, wzniesionego dla bpa Wojciecha Jastrzębca (1399-1412), pochodzi z 1404 roku. W 1470 r., z inicjatywy bpa Andrzeja Bnińskiego dokonano najprawdopodobniej jego rozbudowy.

Na początku XVI w., za rządów bpa Jana Lubrańskiego (1498-1520) do istniejącego dworu dobudowano skrzydło od strony wschodniej. We wnętrzu wykonano lub odnowiono polichromie w kaplicy i poprzedzającej ją sali. W 1512 r. wybudowano od strony północnej ganek łączący dwór z kaplicami katedry. Przebudowywany w kolejnych stuleciach został ostatecznie zlikwidowany w 1813 r. za czasów bpa Tymoteusza Gorzeńskiego (1809-1821).

Za rządów bpa Andrzeja Czarnkowskiego (1553-1562) dokonano renesansowej przebudowy dworu biskupiego, której autorem mógł być Jan Baptysta Quadro, oraz założono ogród w stylu włoskim po jego stronie zachodniej, w ciągu XVII w. sukcesywnie powiększany w efekcie przejmowania pobliskich siedzib kanonickich.

W 2. poł. XVII w., z inicjatywy bpa Stefana Wierzbowskiego (1663-1687) przystąpiono do przebudowy dworu, której celem było nadanie dotychczasowej siedzibie bardziej reprezentacyjnego, pałacowego charakteru z sieniami na dwóch kondygnacjach i okazałą klatką schodową. Wówczas wzniesiono również nowe budynki połączone ze wschodnim murem - kuchnię i stajnię o konstrukcji ryglowej pokrytą gontem. Główna brama znajdowała się po stronie północnej.

W kolejnych latach źródła dostarczają informacji o postępującym zaniedbaniu pałacu, którego skutkiem było doprowadzenie na początku XVIII w. do jego niemal całkowitej ruiny. Znaczny wpływ na ten stan miała z pewnością przedłużająca się nieobecność następców bpa Wierzbowskiego w Poznaniu.

W 1730 r. decyzją bpa Jana Tarło (1723-1732) przystąpiono do budowy nowego pałacu według projektu architekta Pompeo Ferrariego, wykorzystując część zachowanych, renesansowych murów. Wszystkie budynki rezydencji biskupiej, również gospodarcze, zostały pokryte dachówką. Najbardziej okazałym wnętrzem pałacu była reprezentacyjna dwukondygnacyjna sala na osi podwyższonego w tym miejscu piętra. Od wschodu w partii przyziemia znajdowała się sień, obecnie zachowana częściowo z wyjściem na dziedziniec i z charakterystycznym nadprożem podtrzymywanym przez dwa monumentalne popiersia atlantów (analogiczne do nich flankują wejście na klatkę schodową).

Na początku XIX w., z inicjatywy ówczesnego bpa Ignacego Raczyńskiego (1794-1807) wzniesiono klasycystyczny wysoki i płytki portyk kolumnowy przy parterowym skrzydle pn., zaprojektowany najprawdopodobniej przez Antoniego Hoene lub Henryka Ittara.

W 1829 r. do elewacji zachodniej pałacu dobudowano na wysokości parteru czterokolumnowy portyk podtrzymujący balkon pierwszego piętra. Rok później usunięto barokowe wystrój sztukatorski reprezentacyjnej sali.

Obecny wygląd nadano pałacowi w trakcie jego gruntownej przebudowy zrealizowanej w latach 1852-1854 z inicjatywy bpa Leona Przyłuskiego (1845-1865) na podstawie wcześniejszego projektu, wiązanego z Juliuszem Salkowskim lub Gustawem Schulzem, autorem kamienicy przy al. Marcinkowskiego 20 w Poznaniu, zwanej Pałacem Anderschów. W trakcie przebudowy zatarto wcześniejszy barokowy charakter rezydencji - wyrównano zróżnicowaną dotychczas wysokość budynku, wprowadzono zdwojony gzyms międzykondygnacyjny i konsolkowy gzyms wieńczący, nowy, niski czterospadowy dach pokryto łupkiem. Kompozycja elewacji frontowej została zaakcentowana przez pozorny ryzalit w części środkowej z zamkniętymi półkoliście oknami i konchowymi niszami, w których obecnie znajdują się marmurowe rzeźby przedstawiające św. św. Piotra i Pawła autorstwa Tomasza Oskara Sosnowskiego, powstałe w latach 1864-1865 w Rzymie na zamówienie bpa Leona Przyłuskiego, do 1945 r. znajdujące się przy ołtarzu głównym w katedrze. Przebudowano również wnętrza, m. in. obniżono i zmniejszono reprezentacyjną salę na piętrze. Na miejscu wcześniejszego ogrodu włoskiego po zach. stronie pałacu utworzono dziedziniec z reprezentacyjnym podjazdem, zamknięty budynkiem Konsystorza (ob. Kurii Metropolitalnej).

Około 1925 r. z inicjatywy kard. Edwarda Dalbora (1915-1926) nadbudowano o dodatkową kondygnację skrzydło pn. (schodkowy szczyt portyku zwieńczono kartuszem), do którego od wsch. dobudowano pod kątem prostym piętrowe skrzydło.

Bardzo duży wpływ na kompozycję założenia rezydencjonalnego siedziby arcybiskupiej miała budowa tzw. Trasy Chwaliszewskiej (ul. S. Wyszyńskiego) na przełomie l. 60. i 70. XX w., która przecięła ogrody po stronie południowej.

W okresie powojennym w pałacu zainstalowano centralne ogrzewanie, łupek pokrywający dach zastąpiono blachą miedzianą. Na przełomie XX i XXI w. podjęto szereg prac remontowych, których celem było wzmocnienie konstrukcji pałacu, m. in. za pomocą betonowych słupów w piwnicach. Po 2003 r. przeprowadzono remont elewacji.

Opis

Rezydencja arcybiskupia znajduje się na Ostrowie Tumskim, po pd.-wsch. stronie katedry. Tworzy ją pałac, od zach. poprzedzony reprezentacyjnym dziedzińcem, połączone z nim dawne zabudowania gospodarcze od wsch. i pd. zamykające wewnętrzny dziedziniec oraz ogród po stronie południowej.

Obecny wygląd pałacu jest wynikiem przebudowy pochodzącej z 1. poł. XVIII w. rezydencji późnobarokowej, której dokonano w latach 1852-1854 według projektu Juliusza Salkowskiego lub Gustawa Schulza z inicjatywy bpa Leona Przyłuskiego.

Pałac jest trójskrzydłowy, posiada rzut nieregularny, zbliżony do odwróconej litery U, o krótszym ramieniu wschodnim. Główny korpus pałacu ma plan prostokąta wydłużonego na osi północ-południe. Do jego narożnika pn.-wsch. przylega nieznacznie niższe skrzydło pn. o tym samym rzucie (wykazującym nieregularność w części zach.) z przejazdem bramnym na osi, nadbudowane o jedną kondygnację ok. 1925 r. i połączone pod kątem prostym ze skrzydłem wsch. pochodzącym z tego samego czasu. Na przedłużeniu skrzydła wsch. znajduje się budynek o rzucie prostokąta mieszczący obecnie garaże dla samochodów.

Korpus główny i skrzydła pałacu są dwukondygnacyjne, murowane z cegły i otynkowane, nakryte niskimi dachami wielopołaciowymi (korpus główny - czterospadowym), pokrytymi blachą miedzianą. Fasada zachodnia jest jedenastoosiowa, dwukondygnacyjna, z trójosiowym pozornym ryzalitem środkowym. Elewację dzieli zdwojony gzyms międzykondygnacyjny i wieńczy gzyms na konsolach. Naroża elewacji i pozornego ryzalitu są boniowane. Na osi parteru pozornego ryzalitu znajduje się czterokolumnowy portyk podtrzymujący balkon na wysokości piętra, dostępny z zamkniętego półkoliście porte-fenêtre. Okna reprezentacyjnej sali na piętrze pozornego ryzalitu są zamknięte półkoliście, ujęte pilastrami i archiwoltami, oddzielone konchowymi niszami, w których znajdują się pochodzące z katedry, wykonane w latach 1864-1865, rzeźby św. św. Piotra i Pawła.

Elewacja pn. korpusu głównego, analogicznie do fasady zach., jest podkreślona boniowaniem na narożach, przedzielona podwójnym gzymsem międzykondygancyjnym i zwieńczona gzymsem wspartym na konsolach. Dolna kondygnacja jest dwuosiowa, górna - trójosiowa z balkonem na osi środkowej, gdzie pierwotnie najprawdopodobniej znajdował się ganek łączący pałac z kaplicami katedry, zlikwidowany w 1813 roku.

Elewacja pn. skrzydła pn. jest siedmioosiowa, dwukondygnacyjna, na wsch. skraju i osi bramy wjazdowej zaakcentowana boniowaniem. Otwory okienne są prostokątne, ujęte opaskami. Na trzeciej osi od zach. znajduje się wysoki portyk dwukolumnowy, pochodzący z ok. 1800 r., ujmujący otwór bramny zamknięty łukiem koszowym. Kolumny portyku są kanelurowane na wysokości piętra i podtrzymują wysunięty gzyms zwieńczony szczytem schodkowym, na którym umieszczono kartusz herbowy ujęty postaciami siedzących chłopców.

Elewacja wsch. skrzydła wsch. jest pięcioosiowa i dwukondygnacyjna, na narożach podkreślona boniowanymi lizenami. Otwory okienne są prostokątne, ujęte opaskami.

Główny korpus pałacu jest dwutraktowy, na parterze z sienią przelotową na osi i z szerokim korytarzem pośrodku, otwierającym się na salę w trakcie wsch. z nadprożem podtrzymywanym przez dwa monumentalne popiersia atlantów (analogiczne do nich flankują wejście na klatkę schodową). W części pn. dwutraktowego piętra znajduje się kaplica, a na jego osi, w trakcie frontowym - wielką sala, pierwotnie dwukondygnacyjną, oraz apartemanty prywatne po jej stronie południowej. Na suficie sali wielkiej znajduje się polichromia w stylu pompejańskim wykonana ok. 1854 r. przez Feliksa Bonka.

Zabytek niedostępny. Możliwość oglądu z zewnątrz elewacji pn. i wschodniej.

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 17-05-2017 r.

Rodzaj: pałac

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.168495, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.137263