XIX w. jako nekropolię poznańskiej fary - kolegiaty pw. św. Marii Magdaleny. W 1948 r. został ustanowiony Cmentarzem Zasłużonych Wielkopolan, który razem z tzw. poznańską Skałką - kryptą w kościele pw. św. Wojciecha, stał się miejscem pochówku wielu wybitnych poznaniaków oraz Wielkopolan - społeczników, powstańców, działaczy patriotycznych. Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii „Poznań - historyczny zespół miasta” (rozp. Prezydenta RP z dn. 28.11.2008 r.).

Historia

Cmentarz starofarny został założony w 1808 r. z inicjatywy prowizora parafii farnej pw. św. Marii Magdaleny - Stanisława Kolanowskiego, w pn. części Wzgórza św. Wojciecha, na terenie należącym pierwotnie do zakonu oo. Dominikanów.

Pierwszy pogrzeb odbył się 19 lutego 1810 r. W 1829 r. na ogrodzony już teren cmentarza została przeniesiona pochodząca z 1771 r. figura Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Mari Panny, znajdująca się pierwotnie przed klasztorem oo. Reformatów na Śródce. W 1832 r. część cmentarz po stronie pn.-zach. została zaanektowana przez władze pruskie pod budowę umocnień Twierdzy Poznań. W następnym roku parafia pw. św. Marii Magdaleny otrzymała nową działkę jako rekompensatę.

Pod koniec XIX w. cmentarz został zamknięty z powodu przepełnienia (dokonywano jeszcze sporadycznych, pojedynczych pochówków; w okresie międzywojennym odnowiono mogiły powstańców), a parafia otrzymała na ten cel nowy teren przy ob. ul. Grunwaldzkiej. Nowy cmentarz pełnił swoją funkcję do czasów II wojny światowej. Wówczas część pochówków została przeniesiona przez Niemców na inne cmentarze, m. in. przy ul. Samotnej w Poznaniu. Po zakończeniu wojny teren po zlikwidowanym cmentarzu farnym i sąsiadującym z nim cmentarzu parafii pw. św. Marcina został przeznaczony pod nowe budynki Międzynarodowych Targów Poznańskich.

W czasie bitwy o Poznań w styczniu i lutym 1945 r., w wyniku działań wojennych prowadzonych na położonej w niedużej odległości od cmentarza Cytadeli, zniszczeniu uległo wiele pomników i nagrobków. Po zakończeniu wojny, w 1948 r. nekropolię starofarną ustanowiono Cmentarzem Zasłużonych Wielkopolan, przeznaczając ją na miejsce pochówków osób wybitnych i ważnych dla historii Poznania oraz Wielkopolski. Mimo nadania jej nowej funkcji, a tym samym podniesienia rangi, w latach 50. XX w. ulegała dewastacji, co po części było spowodowane niejasną sytuacją prawno-własnościową terenu (jego właścicielem w 1971 r. stał się Skarb Państwa).

Na pocz. lat 60. XX w. rozpoczęto na cmentarzu prace porządkowe i remontowe. W latach 1961-1963 wybudowano nowe ogrodzenie. W ciągu następnych pięciu lat wytyczono nowe drogi i dojścia do grobów, uporządkowano mogiły i wykonano wiele nowych nasadzeń.

Od początku istnienia cmentarza pochowano na nim wiele zasłużonych dla Poznania i Wielkopolski osób, m. in.: prezydentów miasta Jarogniewa Drwęskiego i Cyryla Ratajskiego, historyka i powstańca styczniowego Edmunda Calliera, rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego, architektów Janinę i Władysława Czarneckich, przemysłowca i działacza społecznego Hipolita Cegielskiego, nauczyciela i autora „Przechadzek po mieście” Marcelego Mottego, generała i dowódcę powstania wielkopolskiego Stanisława Taczaka.

Opis

Cmentarz starofarny, ob. Zasłużonych Wielkopolan jest położony w północnej części Wzgórza św. Wojciecha w Poznaniu. Zajmuje teren o kształcie nieregularnego wieloboku, o pow. ok. 2 ha, ograniczony od północnego-zachodu ob. ul. T. Kościuszki, północnego-wschodu ob. ul. Księcia Józefa, od południa graniczący z posesją klasztoru Karmelitów Bosych. Od strony ul. Księcia Józefa i ul. T. Kościuszki teren cmentarza otacza ażurowe, kute ogrodzenie na ceglanej podmurówce.

Obszar nekropolii charakteryzuje urozmaicona rzeźba teren z zachowanym starym dzrewostanem. Jego większą część stanowi opadający ku północnemu-wschodowi stok Wzgórza św. Wojciecha, poprzedzony niegrzebalną łąką. Teren cmentarza jest podzielony wytyczonymi w XIX w. alejami na dziewięć kwater (osiem grzebalnych i niegrzebalną łąkę). W północno-wschodniej części znajduje się tzw. „łąka choleryków”, gdzie chowano ofiary epidemii cholery, nawiedzającej miasto kilka razy w latach 1831-1873. W południowo-zachodniej części, za czwartą i piątą kwaterą utworzono lapidarium, do którego przenoszone są cenne i zagrożone zabytkowe pomniki nagrobne z innych poznańskich cmentarzy. Znajduje się tutaj m.in. nagrobek Geni Hryniewicz, przeniesiony w 2003 r. z cmentarza przy ul. Samotnej.

Najstarsze zachowane pomniki są zlokalizowane w południowo-zachodniej części cmentarza, na terenie piątej kwatery: nagrobek Ignacego Sterzbechera zm. w 1810 r., Moniki ze Szczanieckich Zakrzewskiej zm. w 1813 r. oraz Rozalii z Moszyńskich Kolickiej zm. w 1815 r. Ich neoklasyczne, odwołujące się do antycznych wzorców formy to najczęściej kolumny, obeliski, stele i urny dekorowane motywami wanitatywnymi oraz ornamentami w postaci kimationów i palmet.

W latach 30. XIX w. rozpowszechnioną formą pomnika nagrobnego był kamienny krzyż. W 2 poł. XIX w. miejsce pochówku, najczęściej groby rodzinne, otaczano żelaznym, kutym ogrodzeniem, na którym umieszczano tablice upamiętniające zmarłych (m. in. grób rodziny Mottych).

Na cmentarzu znajdują się także pomniki nagrobne wykonane i sygnowane przez znanych artystów, m. in.: płyta nagrobna zm. w 1842 r. Marianny z Kolskich Grandke, wykonana przez Karola Ceptowskiego. Wśród niewielu zachowanych przykładów figuralnej rzeźby nagrobnej na uwagę zasługuje pomnik Anieli z Liszkowskich Dembińskiej z 1889 r. autorstwa, również pochowanego na tym cmentarzu, rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Cmentarz jest otwarty codziennie w godz. 10:00 - 18:00.

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 21.11.2014 r.