Dawniej rezydencja była niezwykle interesującym przykładem budowli w stylu baroku klasycyzującego ze świetnie zachowanymi późnobarokowymi wnętrzami, typowymi dla siedzib protestanckiej pomorskiej szlachty. Obecnie jest przykładem dewaloryzującej odbudowy powojennej.

Historia

Połczyn Zdrój do XIX wieku był miastem prywatnym należącym do lokalnego rodu rycerskiego. Według autorów badań architektonicznych zamek wybudowano w XV w., w czasach kiedy Połczyn znajdował się w rękach rodu Manteuffel. Podczas badań archeologicznych na terenie zamku znaleziono pozostałości ceramiki z drugiej połowy XV w. Ówczesna warownia wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu reprezentowała typ wieży mieszkalnej, typowej dla budownictwa zamkowego pomorskiej szlachty. Zachowane w piwnicy odcinki kamiennego muru są pozostałościami tego pierwszego zamku. Ok. 1515 roku na murach dawnej wieży mieszkalnej Kurt Manteufell wybudował nową siedzibę. Według autorów badań architektonicznych w tym samym stuleciu wzniesiono kolejny osobny budynek zamkowy w części północno-wschodniej.

W wyniku rozbudowy w latach 1770-1772 zamek połczyński uzyskał dzisiejszy wygląd. Rozebrano niedbale wzniesione mury XVI-wieczne i wymurowano nowe. W wyniku rozbudowy połączono budynek południowo-wschodni z północno-zachodnim a w miejscu ich styku wymurowano przejazd na dziedziniec. Nowo wybudowana rezydencja założona na rzucie zbliżonym do litery „L”, składała się z korpusu głównego oraz skrzydła bocznego. Pomiędzy korpusem głównym a skrzydłem, od południowego wschodu założono dziedziniec z szerokim widokiem na malownicze tereny obecnego uzdrowiska. Zamek wzniesiono w formach nawiązujących do baroku klasycyzującego. Niestarannie opracowane lico murów pokryte było pierwotnie zapewne bardzo cienkim tynkiem, dzięki czemu elewacje miały surową chropowatą powierzchnię. Ten szczególnie charakterystyczny dla holenderskiej architektury malowniczy efekt fakturalny można dziś zobaczyć np. w dolnosaksońskiej rezydencji Dornum z przełomu XVII i XVIII w. Z 70-tych lat XVIII w. pochodzi późnobarokowa aranżacja wnętrz połczyńskiego zamku, która zachowała się do lat 50-tych XX w. Ze starych fotografii emanuje swoisty klimat, typowy dla skromnych wnętrz XVIII-wiecznych siedzib protestanckiej szlachty. Na archiwalne fotografii widoczne są oryginalne elementy zachowane we wnętrzu zamkowej sieni: deskowa podłoga, schody z charakterystyczną deskową balustradą, drewniany słup podtrzymujący strop i sufit ozdobiony geometryczną sztukaterią. Stare fotografie pokazują ponadto późnobarokowe drzwi o ciekawej formie oraz szafę przyścienną. Architekt późnobarokowej przebudowy jest nieznany. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że mógł być nim jeden z prowincjonalnych urzędników budowlanych, którzy w XVIII w. w. wykonywali nie tylko zlecenia państwowe ale również prywatne. Co ciekawe, portale bardzo podobne do zachowanego na fasadzie połczyńskiego zamku znajdziemy w osiemnastowiecznej architekturze pomorskiej np. w dworze i kościele w Strzmielach w powiecie łobeskim, czy w kościele Zaborsku na ziemi pyrzyckiej.

W pierwszej ćwierci XIX wieku na fali reform państwa pruskiego zapoczątkowanych przez Steina i Hardenberga, Połczyn wyswobodził się z zależności szlacheckiej. W drugiej połowie XIX w. zamek należał już do miasta. W budynku mieściła się poczta, później mieszkania lokatorskie. Zamek częściowo zmodernizowano. Znajdujące się pierwotnie na osi elewacji południowo-wschodniej wejście przemurowano przekształcając w okno. Nowe wejście przebito na styku korpusu z elewacją boczną. Zmieniono również częściowo układ wnętrz. Po wojnie, po 1945 r. na zamku znajdowały się mieszkania lokatorskie. W latach 1976-1982 przeprowadzono w budynku remont z przeznaczeniem na Miejską Bibliotekę. Przywrócono pierwotne usytuowanie wejścia głównego. Niestety z powodu braku wiedzy na temat północnoeuropejskiej architektury rezydencjonalnej podczas prac restauracyjnych otynkowano elewacje na gładko, co znacznie obniżyło wartość estetyczną budowli. Do skrzydła północno-wschodniego dostawiono od dziedzińca żelbetowe schody prowadzące na piętro. Prace dokonane w tym czasie przyczyniły się do znacznej utraty wartości zabytkowych oraz estetycznych zamku Przemurowano częściowo mury konstrukcyjne oraz wyburzono część ścian działowych. W piwnicy rozebrano część sklepień i wymurowano je od nowa. Na wyższych kondygnacjach rozebrano oryginalne drewniane stropy niszcząc późnobarokowe sztukaterie oraz osiemnastowieczną podłogę. Przywrócono dawną wielkość sieni na parterze, jednak jej wygląd został całkowicie zmieniony. Rozebrano drewniane schody policzkowe i wybudowano nowe żelbetowe o innych proporcjach i stylistyce. Podłogi wyłożono parkietem układanym w tzw. jodełkę. Ponadto zniszczono niezwykle interesujące przykłady pomorskiej późnobarokowej stolarki drzwiowej, znanej już tylko z ze starych fotografii sprzed restauracji powojennych (właściwie niemal wszystkie barokowe stolarki drzwiowe na Pomorzu uległy zniszczeniu w latach 60 oraz 70-tych XX w.). Na piętrze zrekonstruowano kominek w bibliotece, sztukaterie, stolarkę drzwiową oraz mebel ścienny.

Po odbudowie w połczyńskim zamku swoją siedzibę znalazł dom kultury i biblioteka. W 2005 r. wymieniono pokrycie dachu i stolarkę okienną, w latach 2011-2012 wykonano remont elewacji i wnętrz oraz zmieniono formę schodów przed fasadą zamku.

Opis

Wzgórze zamkowe położone jest w malowniczej okolicy po południowo-zachodniej stronie starego miasta. W niedalekim sąsiedztwie po zachodniej stronie wzgórza płynie strumień Wogra. Na południe od wzgórza rozciąga się park zdrojowy. Przed fasadą zamku, od wschodu położony jest dziedziniec. Założona na planie zbliżonym do litery „L” budowla składa się z korpusu głównego od południa oraz skrzydła bocznego z przejazdem od wschodu. W części południowej korpusu głównego od zachodu usytuowany jest ryzalit. Ta nieco szersza część budynku jest pozostałością średniowiecznej wieży mieszkalnej, której relikty zachowały się w murach piwnicznych. Zamek jest dwupiętrową budowlą nakrytą dachem czterospadowym. Wszystkie elewacje są gładkie pozbawione artykulacji. Środek fasady (elewacji wschodniej) akcentuje skromny portal wejściowy, poprzedzony zbudowanymi w 2012 r. schodami o pseudobarokowej formie. Portal o dwóch pilastrów po bokach, zwieńczony jest łukiem eliptycznym. Do skrzydła północno-wschodniego przylegają od dziedzińca żelbetowe schody prowadzące na piętro, utrzymane w stylistyce typowej dla lat 70-tych XX w. Poszczególne stopnie w kształcie prostokątnych płyt oparto na jednym, środkowym policzku. Elewacje przepruto otworami okiennymi w formie prostokątów stojących, natomiast wejście główne zamknięto łukiem eliptycznym. Powstałe w różnych okresach mury zróżnicowane są pod względem materiału jak i techniki. Kondygnacje nadziemne zamku wymurowano z cegły. Część murów piwnicy (najstarszej fazy budowy) wykonano z kamienia.

Wnętrza zamku mają układ dwutraktowy w części południowej korpusu głównego zaś jednotraktowy w pozostałych partiach budowli. W części północnej korpusu usytuowana jest obszerna sień imitująca w sposób nieudolny XVIII-wieczne wnętrze. Żelbetowe schody nie odtwarzają budowy ani proporcji późnobarokowych. Podłoga wyłożona jest parkietem w tzw. jodełkę (sic!). Sufit zdobią zrekonstruowane sztukaterie. Bardziej autentyczny charakter mają pomieszczenia na parterze i piętrze korpusu głównego, gdzie na sufitach zachowały się oryginalne późnobarokowe sztukaterie. Uwagę zawracają osiemnastowieczne kominki. W niektórych otworach drzwiowych znajdziemy zrekonstruowaną w sposób nieudany stolarkę. W jednym z pomieszczeń stoi zrekonstruowany mebel przyścienny. Na uwagę zasługuje wyposażenie z początku lat 80-tych XX w. utrzymane w ciekawej, typowej dla tamtego okresu stylistyce.

Obiekt dostępny w godzinach pracy użytkujących go instytucji.

Oprac. Radosław Walkiewicz, OT NID Szczecin, 20-05-2017 r.