Obiekt, zawierający w sobie relikty średniowiecznej warowni w typie wyżynnym oraz pozostałości nowożytnej, ufortyfikowanej rezydencji rodowej jednego z najznaczniejszych w owym czasie rodu Bonerów, a także istniejąc w świadomości społecznej jako jedna z najokazalszych jurajskich twierdz, jest zarówno istotnym dokumentem historii, jak i symbolem narodowym.

Historia

W XII - XIII w. położony na granicy między Małopolską a Śląskiem Ogrodzieniec stanowił osadę obronną. Przypuszczalnie jeszcze w XIV i XV w. w miejscu obecnego zamku istniał drewniany gródek. Zniszczone w wyniku pożaru założenie zastąpiono na przełomie XV i XVI w. budowlą murowaną, usytuowaną na skale w miejscu skrzydła wschodniego, rozbudowaną o partię południową, mur z basztą południową oraz nieznaną formą obronną w miejscu obecnej Baszty Kredencarskiej. Pierwszymi znanymi właścicielami zamku byli Włodkowie herbu Sulima, którzy w XV w. rozbudowali zamek. W latach 1533-1547 z inicjatywy Seweryna Bonera średniowieczną warownię przebudowano na renesansową rezydencję. W ramach rozbudowy wzniesiono m.in. czterokondygnacyjne skrzydło północne, Basztę Kredencarską oraz sześciokondygnacyjną basztę bramną z kaplicą zamkową, rozbudowano skrzydło południowe i nadbudowano dwie kondygnacje w baszcie południowej. W latach 1550-1560 w ramach rozbudowy podjętej przez Stanisława Bonera, zrealizowano m.in. system umocnienia zamku od strony południowej, w tym budynek beluardu oraz pięciokondygnacyjną Kurzą Stopę ze strzelnicami kluczowymi, połączone murem południowym zamykającym przestrzeń dziedzińca gospodarczego. Obronność założenia podniesiono przez umocnienie wjazdu na zamek w postaci systemu murów obronnych, dwóch fos kwadratowych oraz dwóch mostów zwodzonych. Kontynuowano rozbudowę zamku górnego, wznosząc dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie. Rozbudową objęto ponadto teren przedzamcza, tworząc browar oraz gorzelnię. W trakcie zainicjowanych przez Andrzeja Firleja prac w połowie XVII w. wzniesiono m.in. salę marmurową nad beluardem, a wnętrzom nadano barokowy wystrój. W 1655 r. zamek uległ częściowemu zniszczeniu w wyniku najazdu wojsk szwedzkich. Po 1669 r. z inicjatywy kolejnego właściciela, Stanisława Warszyckiego, obiekt odbudowano, nadmurowując mur południowy wraz z gankiem obronnym przy dziedzińcu gospodarczym oraz mur południowy przedzamcza, ponadto wyremontowano pomieszczenia przyziemia skrzydła południowego oraz wyodrębniono teren przedzamcza murem obronnym z bramą i mostem zwodzonym. W 1702 r. założenie uległo kolejnym zniszczeniom wskutek najazdu wojsk szwedzkich, co zapoczątkowało proces popadania zamku w ruinę. W 1784 r. dokonano częściowej rozbiórki zamku, a na początku XIX w. zaprzestano użytkowania założenia. W latach 1965-1970 z inicjatywy ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, w obiekcie zrealizowano badania archeologiczno-architektoniczne oraz połączone z nimi prace konserwatorskie, w efekcie których zabezpieczono pozostałości zamku w formie trwałej ruiny.

Opis

Otoczone murami obronnymi założenie zamkowe usytuowane jest na północnym stoku Góry Janowskiego i wkomponowane w dwa masywy skalne. Składa się z zasadniczego zamku, zwanego górnym oraz przedzamcza, określanego zamkiem dolnym. Pierwotnie otoczone było wałami obronnymi, których relikty widoczne są do dziś, a także częściowo zrekonstruowanymi obecnie murami otaczającymi przedzamcze i majdanem zachodnim z basteją. Zachowany w formie trwałej ruiny zamek górny wzniesiony został na planie nieregularnym. Składa się z czterech skrzydeł zgrupowanych wokół nieregularnego, sześciobocznego dziedzińca, dostępnego przez wjazd w renesansowej baszcie bramnej poprzedzonej zachowaną reliktowo fosą z mostem zwodzonym. Najstarszym, XV-wiecznym elementem zamku jest jednotraktowe skrzydło północno-wschodnie, pierwotnie jedno- bądź dwukondygnacyjne, z zachowanymi w przyziemiu tzw. sklepikami hajduckimi z XVI w. bądź XVII w. Powstałe w okresie późnego średniowiecza skrzydło północno-zachodnie wzniesiono na planie nieregularnego czworoboku. Skrzydło to nadbudowane zostało w XVI w. o czwartą kondygnację. W piwnicach skrzydła zachowały się pozostałości sklepionych kolebkowo pomieszczeń ze strzelnicami kluczowymi oraz relikty średniowiecznej kuchni i kanału odwadniającego. Na wysokości pierwszego piętra czytelny jest podział na dwie obszerne sypialnie służby, z kolei na drugim piętrze, przeznaczonym na cele reprezentacyjne, ocalały pozostałości dwóch dawnych izb stołowych oraz relikty ulokowanego w skale ustępu. Powstałe w całości w trakcie renesansowej rozbudowy zamku skrzydło północno-zachodnie składa się z jednotraktowego, wąskiego ciągu pomieszczeń. W przyziemiu czytelny jest ciąg małych pomieszczeń gospodarczych wykutych w skale oraz relikty schodów. Ze względu na ulokowanie skrzydła na skale, kolejne pomieszczenia usytuowane są na wysokości odpowiadającej piano nobile skrzydła północnego. W skład reprezentacyjnej kondygnacji skrzydła zachodniego wchodzą pozostałości pokoju sypialnego z sekretem oraz dawnej biblioteki Seweryna Bonera. Spośród najstarszych, XV-wiecznych reliktów zamku ogrodzienieckiego zachowana jest również południowa partia skrzydła południowo-wschodniego z podwieszonym na wspornikach gankiem komunikacyjnym. W skrzydle tym znajdują się dwie piwnice przeznaczone na magazyny, sklepione pomieszczenia lamusów, spiżarni, młynka i prochowni na pierwszym piętrze, a także pozostałości reprezentacyjnych pomieszczeń tzw. piano nobile na drugim piętrze, w tym dwóch izb stołowych z sienią, pomieszczeń usługowych i skarbca, a ponadto relikty piętra trzeciego, przeznaczonego dla służby. Skrzydło flankowane jest dwiema zachowanymi basztami: południową od wschodu i Kredencarską od zachodu. Baszta południowa wzniesiona została na planie koła. Zwieńczona pseudomachikułami renesansowa Baszta Kredencarska charakteryzuje się zachowanymi reliktami kredensu skomunikowanego z izbami stołowymi piano nobile w skrzydle południowym. Skrzydło południowe połączone jest z obiektami obronnymi z 2 połowy XVI w. usytuowanymi w południowej części założenia. Od południowego wschodu sąsiaduje z jednokondygnacyjnym, prostokątnym beluardem wkomponowanym w skalny cypel, zakończonym angułem z ośmioma strzelnicami kluczowymi. Ulokowana na stoku zbocza kilkukondygnacyjna Kurza Stopa odznacza się zachowanymi wąskimi strzelnicami kluczowymi w przyziemiu. Przestrzeń przedzamcza ograniczona jest murami wzniesionymi z ciosów wapiennych z wykorzystaniem ostańców skalnych. W murach od strony południowo-wschodniej znajdują się relikty 10 strzelnic kluczowych oraz brama wjazdowa łącząca przedzamcze z terenem nieistniejącego folwarku, natomiast od strony południowo-zachodnim furta prowadząca w kierunku Kurzej Stopy. Wjazd na przedzamcze poprzedza odkopana kwadratowa fosa. Dojście do zamku górnego poprowadzone jest w miejscu historycznej drogi wiodącej poprzez zrekonstruowany most. W północno-zachodniej części przedzamcza znajdują się wyeksponowane fundamenty wozowni i stajni.

Zabytek jest udostępniany turystom za opłatą.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 26.06.2014 r.

Bibliografia

• Błaszczyk W., Badania nad genezą zamków w Olsztynie i Ogrodzieńcu. Z pradziejów regionu częstochowskiego, Częstochowa 1962.
• Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 210-213.
• Górski U., Zamek ogrodzieniecki w Podzamczu i okolica, Sosnowiec 1993.
• Gruszecki A., Wyniki badań zamku w Ogrodzieńcu w latach 1964-1965, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki“ 1966, z. 3.
• Gruszecki A., Trwała ruina zamku w Ogrodzieńcu - próba adaptacji do polskich warunków angielskiej szkoły konserwacji ruin, „Ochrona Zabytków” 1977, nr 1-2.
• Jamroz J., Zamek w Ogrodzieńcu. Wczesnorenesansowa rezydencja Bonerów, „Folia Historiae Artium“, 1982, t. XVIII, s. 105-125.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 1, woj. krakowskie, z. 12: powiat olkuski, J. Szablowski (red.).
• Poleski M., Zamek ogrodzieniecki - na tle najbliższej okolicy - jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1913.
• Strzelecki W., Zamek w Ogrodzieńcu, „Ochrona Zabytków” 1951, nr 3-4.