W odróżnieniu od większości stanowisk wydmowych, gdzie - ze względu na działalność wiatru - materiały o różnym datowaniu znajdowane są się na tym samym poziomie, uchwycono tu sekwencję kilku poziomów osadniczych. Wyniki badań archeologicznych w Podbieli (oraz drugiego równie znaczącego stanowiska w Witowie koło Łęczycy), w połączeniu z badaniami geologicznymi, analizami pyłkowymi pozwalającymi rozpoznać prahistoryczną szatę roślinną oraz dużymi seriami datowań C14, stały się podstawą całej chronologii późnego paleolitu na terenie ziem polskich.

Usytuowanie i opis

Stanowisko znajduje się ok. 1300 metrów na zachód od Podbieli, na terenie Bagna Całowanie, jednego z największych kompleksów torfowisk niskich na Mazowszu. Pozostałości obozowiska położone są na tworzącej trzy wyspy piaszczystej wydmie Pękatka, wyniesionej do 3 m ponad otaczające podmokłe łąki. Torfowiska wypełniają dawne koryto Wisły. Teren w otoczeniu wydm porośnięty jest obecnie niską roślinnością i krzewami. Na południowy wschód od nich znajdują się stawy rybne.

Historia

Osadnictwo z epoki kamienia na podbielskich wydmach wiąże się głównie ze schyłkową fazą ostatniego zlodowacenia. Fazę najstarszą, z okresu ocieplenia o nazwie Alleröd, datuje się na ok. 11 600 - 11 200 lat temu. Osadnictwo młodsze, związane z ostatnim w trakcie zlodowacenia okresem ochłodzenia (okres Dryas III), datowane jest na 10 600 - 9 600 lat temu. W trakcie badan powierzchniowych na stanowisku znaleziono także materiały datowane na przełom neolitu i wczesnej epoki brązu oraz epokę brązu (około 2350 - 650 roku p.n.e.).

Stan i wyniki badań

Stanowisko badane było w latach 1963 - 1969 przez R. Schilda z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN). Badacze przypisali stanowisko do miejscowości Całowanie i do dzisiaj pod taką nazwą funkcjonuje ono w literaturze. W roku 1989 obozowisko zostało zarejestrowane w trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski jako stanowisko nr 6 w miejscowości Podbiel. Badaniami archeologicznymi w latach 60-tych XX w. objęto głównie północną część stanowiska. Archeolodzy zrejestrowali pozostałości obozowisk, głównie w postaci krzemienic, czyli jednoczasowych skupisk materiału krzemiennego, sporadycznie także reliktów lekkich zabudowań. Odnaleziono ślady obecności ludności kultur archeologicznych: Bromme - Lyngby, Federmesser, świderskiej i komornickiej (patrz niżej). W trakcie badań powierzchniowych w 1989 r. S. Woyda znalazł fragmenty naczyń ceramicznych z przełomu neolitu i wczesnej epoki brązu, wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) oraz epoki brązu (kultura łużycka).

Znaleziska z Podbieli na tle paleolitu schyłkowego/mezolitu górnego na ziemiach polskich

Ocieplenie w okresie Alleröd spowodowało rozwój skupisk leśnych na Niżu Europejskim. Na obszarach przybałtyckich dominowały tundra i step. Rozwinęła się tu kultura związana z sezonowymi polowaniami na renifery z nowymi typami grotów strzał, tzw. ostrzami trzoneczkowatymi (kultura zwana Bromme - Lyngby od dwóch stanowisk archeologicznych na terenie Danii). Reprezentujące ją skupiska wyrobów krzemiennych z Podbieli świadczą o sporadycznych migracjach łowców na południe, do strefy leśnej. Są pozostałością krótkotrwałych, prawdopodobnie jednorodzinnych obozowisk.

Strefa leśna Niżu Polskiego była wówczas domeną grup o odmiennej tradycji kulturowej. Ze względu na obecność charakterystycznych narzędzi - zbrojników wiórowych z łukowatym tylcem (niem. Federmesser) grupy te określa się jako kompleks Federmesser. Cechą charakterystyczną owych grup były odmienne techniki łowieckie, oparte na indywidualnych lub prowadzonych w małych zespołach polowaniach na zróżnicowaną faunę (jelenie, łosie, sarny, renifery, dziki, bizony, tury itp.), w przeciwieństwie do ludności opisanej wyżej kultury Bromme - Lyngby, wyspecjalizowanej w polowaniach na jeden gatunek zwierząt. W Podbieli odkryto obozowiska jednorodzinne kompleksu Federmesser, użytkowane przez dłuższy czas. Skupiskom zabytków krzemiennych towarzyszyły dołki posłupowe - pozostałości obiektów mieszkalnych.

Ochłodzenie w okresie Dryas III spowodowało zmniejszenie zasięgu lasów. Dotychczasowi mieszkańcy strefy leśnej najprawdopodobniej przenieśli się na tereny położone na południe od Karpat, a wyspecjalizowani łowcy reniferów z terenów nadbałtyckich przesunęli się bardziej na południe. W Podbieli odnaleziono ślady ich osadnictwa - kultury świderskiej, również należącej do technokompleksu z ostrzami trzoneczkowatymi. Archeolodzy znaleźli krzemienice i relikty lekkich zabudowań mieszkalnych, będących być może pozostałościami letnich zgromadzeń w sąsiedztwie pastwisk reniferów.

Ocieplenie po zakończeniu zlodowacenia (ok. 10 000 lat temu) przyniosło kolejne zmiany kulturowe. Ludność kultury świderskiej ze schyłku starszej epoki kamienia przeniosła się na północny wschód (tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii, północna część Niżu Rosyjskiego) wraz z przesuwającą się granicą tajgi i tundry oraz migrującymi stadami reniferów. Wraz z nimi odeszły strategie polowań z planowanymi wyprawami łowieckimi, wyruszającymi z obozowisk podstawowych. Ocieplenie, wzrost wilgotności i zwartości lasów w mezolicie, czyli środkowej epoce kamienia, sprzyjały zrównoważonemu wykorzystywaniu lokalnych zasobów środowiska naturalnego (łowiectwo, rybołówstwo, zbieractwo) przez niewielkie, często rodzinne, grupy ludności. Taki typ gospodarki charakteryzował m.in. ludność kultury komornickiej.

Stanowisko leży w Mazowieckim Parku Krajobrazowym, na bagnie Całowanie, w obrębie obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Około 200 metrów na zachód od stanowiska przebiega ścieżka przyrodnicza „13 błota stóp”.

Oprac. Agnieszka Oniszczuk, OT NID w Warszawie, 21.07.2015 r.