Historia

Pławowice, wieś w dolinie Szreniawy, wzmiankowane są w dokumentach od czwartej ćwierci XIV w. jako wieś szlachecka. W 1730 znajdowały się w posiadaniu Stefana Benedykta de Raciborsko Morsztyna. Wizytacje biskupie z lat 1748 i 1788 wspominają o kaplicy prywatnej w dworze Morsztynów w Pławowicach, w której odprawiane są msze. Z 1776 pochodzi „Plan generalny Pławowic”, wiążący się z zamiarem budowy nowego dworu. Ignacy Morsztyn, podjął dzieło budowy rezydencji, wznosząc w 1802 kaplicę, a dwa lata później obecny pałac. W1809 Pławowice odziedziczył Ludwik Felicjan Morstin. W 1886 dobudowano południowe skrzydło pałacu. W latach 20. XX wieku wydarzeniem były „zjazdy poetów”, organizowane przez Ludwika Hieronima i Janinę Morstinów, na które przyjeżdżali m.in. Emil Zegadłowicz, Leopold Staff, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Paul Cazin, Julian Tuwim czy Antoni Słonimski. Podczas okupacji pałac stał się schroniskiem dla uciekinierów, lokalnym ośrodkiem pomocy charytatywnej. W 1945 Ludwik Hieronim Morstin przekazał pławowicki pałac i park na rzecz Skarbu Państwa, na cele Domu Pracy Twórczej Związku Literatów Polskich. Przekazany w 1945 na rzecz Skarbu Państwa i przez dziesięciolecia niewłaściwie użytkowany - znalazł się w stanie skandalicznego zaniedbania. We wrześniu 1997 zespół pałacowo-parkowy przeszedł na własność Zakładów „Tele-Fonika” SC w Myślenicach.

Opis

Pałac wzniesiony w 1804 według projektu Jakuba Kubickiego, został zbudowany w stylu klasycystycznym, o cechach, pewnej, akademickiej surowości, charakterystycznej dla tego twórcy. Został zbudowany w całości od nowa, przy przeorientowaniu osiowym poprzedniego założenia (północ - południe) w kierunku ze wschodu na zachód. Usytuowany został kalenicowo do drogi, odsunięty od niej w głąb ku zachodowi i poprzedzony rozległym wnętrzem ogrodowym z podjazdem. Wymurowany z cegły łączonej zaprawą wapienną, piętrowy, w całości podpiwniczony, został założony na rzucie prostokątnym, dwutraktowym, trójosiowym, z płytkim ryzalitem na osi salonu oraz korytarzem poprzecznym, rozdzielającym trakty w poziomie piwnic i parteru. Charakter reprezentacyjny nadano kondygnacji piętra; w parterze, o niższym gabarycie, znalazły się pomieszczenia gościnne oraz biblioteka. Symetrię zwartej bryły budynku, nakrytego wysokim, czterospadowym dachem gontowym zaakcentowano przez umieszczenie w elewacji frontowej i tylnej portyków doryckich w wielkim porządku, wspierających trójkątne frontony. Artykulacja elewacji, w całości potynkowanych i ożywionych na narożnikach pozornym boniowaniem, została przeprowadzona za pomocą osiowo umieszczonych otworów okiennych i drzwiowych, o skromnych obramieniach wyprofilowanych w tynku. Oszczędna artykulacja plastyczna siedmioosiowej elewacji frontowej, z wyodrębnioną trójosiową częścią portyku, o zagęszczonym rytmie podziałów - podkreślała surowy monumentalizm bryły pałacu, o bardzo wyważonych i zwartych proporcjach. Tej surowości czy nawet pewnej oschłości zewnętrznej odpowiadał także ogólny charakter wnętrz, również najbardziej reprezentacyjnych, odznaczających się bardzo oszczędną dekoracją. Salon w trakcie ogrodowym, założony na rzucie koła wpisanego w kwadrat, zdobiły cztery głębokie wnęki powstałe w jego narożach, ujęte parami wysmukłych kolumn jońskich, o kanelowanych trzonach, wspierających profilowany gzyms i umieszczony nad nim wklęsły, kolisty plafon z fasetą ozdobioną skośną kratownicą i rozetą sztukatorską pośrodku. W jednej z wnęk umieszczono posąg Ateny (nazwanej później Minerwą) na kominku w kształcie cokołu, ozdobionego hermowymi pilastrami z głowami brodatych starców. Wnętrze malowane na kolor szarozielonkawy, kontrastujący z bielą kolumn i skromnego detalu architektonicznego, odznaczało się dużym wykwintem i monumentalnością. Ściany jadalni zdobiła równie oszczędna polichromia w formie podziałów ramowych i obramień utworzonych z delikatnego, monochromatycznego ornamentu o motywach astragali. Pozostałe wnętrza pomieszczeń piętra i biblioteki na parterze ożywiały wnęki narożne lub śródścienne, ozdobione gzymsowaniem i sztukateriami bądź o charakterze wyłącznie dekoracyjnym, bądź dla pomieszczenia luster, pieców i kominków z popiersiami greckich bogów. Urządzenia dopełniały taflowe podłogi z wzorzystych parkietów, ozdobiona żłobkowaniem płycinowa stolarka drzwi i okien, ze szpaletami i boazeriami, oraz komplety empire’owych mebli wykonanych już w 1805 przez Jana Kozerskiego. Osobliwością rozwiązania przyjętego w Pławowicach było umieszczenie podjazdu na wysokiej rampie, wspartej na dodatkowym trakcie piwnic wysuniętych przed lico pałacu i tworzących kurtynowe zamknięcie podciętego stoku wzniesienia, na którym usytuowano obiekt, z drugiej zaś umieszczenie reprezentacyjnej części pałacu o charakterze „piano nobile” na piętrze i przeniesienie „mezzanino” z pokojami gościnnymi do poziomu parteru. Przyjęcie takiego rozwiązania, wyraźnie tradycyjnego w stosunku do powszechnie przyjętej dyspozycji pałaców klasycystycznych, zostało podyktowane specyficznym ukształtowaniem terenu. Oszczędna artykulacja gładko tynkowanych ścian, ożywionych jedynie pozornym boniowaniem na narożach i w obramieniach otworów - nadaje elewacjom charakter pewnej lekkości (w porównaniu np. z ciężkim rozczłonkowaniem rustykowanych w całości elewacji pałacu w Młochowie). Dziełem Ludwika Felicjana Morstina jest urządzenie parku oraz ogrodów użytkowych i zagospodarowanie całego założenia. Najprawdopodobniej już około 1838 czynny był w Pławowicach Jan Rounert, ogrodnik pochodzenia francuskiego, którego dziełem było ostateczne ukształtowanie układu kompozycyjnego pławowickiego parku, czytelnego w zachowanych reliktach do dnia dzisiejszego. Wykorzystał on istniejące już po stronie południowej w otoczeniu pałacu elementy układu regularnego, włączając je i rozbudowując w nowym schemacie założenia klasycystycznego (w którym budynek pałacu odgrywał w dalszym ciągu rolę dominującą), o silnym powiązaniu osiowym w kierunku wschód-zachód podstawowych elementów, które stanowiły: klomb zajezdny - rampa - pałac - salon za pałacem z altaną lipową i - przesunięty nieco ku północy - ciąg „dzikiej promenady”. Na tej podstawowej osi podłużnej zbudowany został system trzech osi, wiążących ogród klasycystyczny z rozległym parkiem krajobrazowym.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20.03.2015 r.