Jest to jedna z dwóch najstarszych zachowanych synagog w woj. świętokrzyskim i jedna z najstarszych w Polsce. Wystrój malarski sali męskiej jest jednym z niewielu znanych przykładów tego rodzaju, a pierwsza warstwa malowideł może być też najstarszą z zachowanych polichromii synagogalnych w obecnych granicach Polski, porównywalną z tzw. salą śpiewaków w Synagodze Starej w Krakowie i z malowidłami bóżnicy w Tykocinie.

Historia 

Wprawdzie w literaturze można czasem spotkać przekonanie o fundacji synagogi w Pińczowie przez króla Kazimierza Wielkiego i Esterkę, podkreślające jej „starożytność" (podobnie jak w tradycji szeregu innych gmin), ale początki gminy żydowskiej w Pińczowie sięgają zapewne 2. poł. XVI w., a najstarsza pewna wzmianka o ludności żydowskiej pochodzi z 1576 r. W 1594 r. Żydzi otrzymali od Zygmunta Myszkowskiego, właściciela miasta, prawo zakupu ziemi pod budowę synagogi, domu modlitwy, domu dla rabina, kantora i nauczyciela. Bóżnica została zbudowana najpewniej w latach 1594-1608. Być może najwcześniej wystawiono salę modlitw i przedsionek, potem dobudowano „babiniec”, a następnie wszystkie przybudówki. W 1636 r. Józef Władysław margrabia Myszkowski zezwolił na odrestaurowanie synagogi oraz wystawienie obok niej drewnianego domu. Druga bóżnica powstała po 1682 r. na podstawie przywileju wydanego przez Stanisława Kazimierza Myszkowskiego. W roku 1737 kahał żydowski otrzymał zezwolenie od Karola Wielopolskiego na zaciągnięcie pożyczki przeznaczonej na potrzeby synagogi. W 1748 r. w Pińczowie były trzy świątynie żydowskie: dwie murowane i jedna drewniana. W XVII i XVIII w. opisywana synagoga była remontowana. W 1770 r. przeszła najpewniej kolejny remont. W 1. poł. XIX w. bóżnica miała trzy przybudówki: od pn. murowaną i dwie drewniane od zachodu, dach pokryty był gontem. Obok synagogi stały mykwa, dom rabina i dom dozoru bóżniczego. W 2. poł. XIX w. drewniane przybudówki zastąpiono murowanymi. W trakcie I wojny światowej budowla została zniszczona. W 1930 r. przeprowadzono jej restaurację, ale w latach 1939-1944 ponownie ucierpiała: jedna z przybudówek zachodnich została zbombardowana, uszkodzono dach i mury świątyni, wyposażenie zostało zrabowane. W czasie okupacji znajdował się tu niemiecki garaż. Po wojnie rozebrano dostawione do niej od zachodu przybudówki, zamurowano stare wejście i wykuto nowe, pobielono też ściany, zakrywając polichromię. W 1947 r. zrekonstruowano dach budynku. Do 1970 r. mieścił się tu magazyn Zakładu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. W 1983 r. w mur otaczający synagogę wmurowano fragmenty macew ze zniszczonych cmentarzy żydowskich Pińczowa. Od lat 80. XX w. synagoga, choć formalnie należy do Skarbu Państwa, znalazła się pod opieką Muzeum Regionalnego w Pińczowie. Od tego czasu w miarę dostępnych środków przeprowadzono prace remontowe: wymianę okien i drzwi, wyremontowano dach i fundamenty, zniwelowano teren, doprowadzono instalację wodną i elektryczną. W 1997 r. na ścianie wschodniej stanął na powrót XVII-wieczny Aron Ha-kodesz, a w sali ułożono kamienną posadzkę z zaznaczonym miejscem nieistniejącej już bimy. W latach 2001-2002 wyremontowano dach i pokryto go blachą miedzianą oraz przeprowadzono prace renowacyjne polichromii. Obecnie w synagodze mieści się stała wystawa poświęcona pamięci Żydów pińczowskich.

Opis

Synagoga leży przy ul. Klasztornej. Jest to zbudowany w stylu późnorenesansowym, piętrowy, murowany i otynkowany budynek na planie prostokąta, nakryty dachem pogrążonym, o trzech korytach. Bóżnica mieści w sobie salę modlitw, oraz babiniec z przedsionkiem. Sala modlitw jest nieco zagłębiona w ziemię w stosunku do poziomu ulicy, w planie ma kształt kwadratu. Zachowały się w niej Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory), polichromie i sztukaterie, między innymi z okresu budowy. Nakrywa ją sklepienie kolebkowe z lunetami z częściowo zachowaną stiukową dekoracją. Dolne partie ścian podzielone są arkadowymi wnękami, rozdzielonymi filarami przyściennymi. W północnej części bóżnicy znajduje się przedsionek wraz z mniejszym pomieszczeniem na parterze oraz babiniec na piętrze. Przedsionek przykrywa sklepienie kolebkowo-krzyżowe z lunetami. Sklepienie kolebkowe z lunetą znajduje się również w mniejszym pomieszczeniu. Synagoga posiada piękne polichromie. Najstarsza warstwa malowideł została ukończona w latach 1608-1609. Może to być najstarsza z zachowanych polichromii synagogalnych w obecnych granicach Polski. Na okres po 1608 a przed 1742 datować można fragmenty malatury widoczne w sali kahalnej. W latach 1742-43 ukończono najmłodsze malowidła: w przedsionku. Do ostatniej fazy wystroju należy szablonowe malowidło na sklepieniu sali męskiej, wykonane po 1912 r. Na podstawie zachowanych inskrypcji można wskazać trzech autorów polichromii: Szabtaja, syna Awrahama; Mordechaja, syna Aharona i Josefa szamesa, syna Eliezera (wykonawca lub nadzorca). Za sprawą A. Szyszko-Bohusza polichromie z synagogi pińczowskiej przypisywane są natomiast Jehudzie Lejbie. Przy wejściu do babińca umieszczona jest kamienna skarbonka, zdobiona jońskimi pilastrami na wolutowych konsolach i roślinną dekoracją. Synagogę otacza kamienne ogrodzenie z wmurowanymi fragmentami macew.

Zabytek dostępny.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 31-10-2018 r.