Domniemanym jej projektantem był Włoch Santi Gucci, czołowy architekt i rzeźbiarz działający na obszarze I Rzeczpospolitej w 4. ćwierci XVI wieku. Uważana jest za pierwszą polską wolno stojącą kaplicę kopułową pełniącą wyłącznie funkcję kultową.

Historia

Kaplicę ufundował marszałek wielki koronny Zygmunt Gonzaga Myszkowski z pomocą pińczowskiego bractwa św. Anny, na pamiątkę roku jubileuszowego 1600. Wybudowana w latach około 1600-1603, zapewne według projektu Santi Gucciego, została konsekrowana w 1607 roku przez nuncjusza papieskiego Klaudiusza Rangoniego. W świetle wizytacji z 1618 roku obowiązki liturgiczne pełnili przy niej miejscowi paulini. W 1. połowie XVII wieku wokół budowli usypano fortyfikacje bastionowe, które zintegrowano z umocnieniami pobliskich zamku i miasta. W 1783 roku była ona w tak złym stanie technicznym, że noszono się z zamiarem jej rozbiórki. W 1829 roku Stanisław Jelonek - miejscowy pustelnik, powziął decyzję o remoncie kaplicy, w czym obiecał mu pomóc Jan Olrych Szaniecki - ówczesny właściciel Pińczowa. W 1834 roku Komisja Województwa Krakowskiego w Kielcach zatwierdziła kosztorys tej inwestycji i pozwoliła zbierać na ten cel pieniądze do puszek. W 1851 roku sfinansowano z nich prace przy ołtarzu św. Anny, które wykonał pińczowski malarz Stanisławem Zaborowski. Śmieć S. Jelonka w 1855 roku  zahamowała restaurację obiektu, którą dokończono dopiero w latach 1873-1878. Około 1878 r. zakupiono do niego nowy obraz św. Anny. W 1903 roku, z inicjatywy księdza Walentego Kubickiego, pokryto go nową blachą. W latach 1974-1975 wymieniono posadzkę, poszycie kopuł na miedziane, zabezpieczono również wejście, elementy drewniane i założono instalację elektryczną. W latach 1993-1994 wzmocniono konstrukcję murów i kopuły budynku, a także wykonano wokół niego odwodnienie.

Opis

Kaplica położona jest w północnej części miasta, na szczycie wzgórza zwanego Klasztornym lub św. Anny. W jej sąsiedztwie znajdują się relikty fortyfikacji z XVII wieku oraz dwie kamienne figury śś. Pawła i Michał Archanioła (XIX wiek). Manierystyczna kaplic jest budowlą murowaną z ciosów z miejscowego kamienia wapiennego tzw. „pińczaka”. Ma kwadratowy korpus, z kopułą na pendentywach, poprzedzony od zachodu kruchtą, powtarzającą w pomniejszeniu jego plan i kształt. Wnętrze kaplicy, rozczłonkowane od wschodu i zachodu niszami, obiegają gzymsy: naścienny i podkopułowy. Oświetla je tylko okno znajdujące się w południowej ścianie i światło pochodzące z okien latarni. Fasady korpusu, ujęte w narożach lizenami, zostały zwieńczone wydatnym gzymsem, wspartym na wolutowych konsolach. Ponad nimi spoczywa kopuła z latarnią i metalowym krzyżem, o miedzianym poszyciu. Kruchtę otwierającą się na zewnętrz trzema arkadami (obecnie dwie zamurowane), nakryto kopułą z kamienną latarnią i żelaznym krzyżem, o miedzianym poszyciu. Wśród skromnego wyposażenia i wystroju obiektu, godne odnotowania są cztery portale z kruchty (wykonany około 1600-1603 roku, niezidentyfikowany warsztat pińczowski), a także umieszczone w jego wnętrzu dwa obrazy pod tytułem „Anna Samotrzeć” (2. połowa XIX wieku).

Kaplica ogólnie dostępna z zewnątrz, wnętrze po uprzednim kontakcie z proboszczem parafii św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Pińczowie.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 18.07.2014 r.

Bibliografia

• Adamczyk A., Kaplica Św. Anny w Pińczowie. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Kielce 1993 [Archiwum WKZ w Kielcach i NID w Warszawie].
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1: Województwo kieleckie, red. J. Szymański, z. 4: Miechów i Pińczów wraz regionem, wyd. B. Trelińska, Kielce 1983, s. 147-148.
• Fischinger A., Santi Gucci architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku, Kraków 1969, s. 66, 67-69, 92, 130, il. 84-85.
• Tenże, Gucci Santi, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, T. II: D-G, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 510-512.
• Gruszecki A., Bastionowe zamki w Malopolsce, Warszawa 1962, s. 253-254.
• Kozakiewicz H. i S., Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 222.
• Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce (1520-1620), Warszawa 1973, s. 127, 142-146, 194, il. 104-106.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski, oprac. K. Kutrzebianka, J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1961, s. 66-67.
• Miłobędzki A., Zamek w Pińczowie za Myszkowskich. U początków nowożytnej rezydencji w Polsce, [w:] Sarmatia Artistica, księga pamiątkowa ku czci prof. Władysława Tomkiewicza, Warszawa 1968, s. 35-45.
• Tenże, Zamek Oleśnickich w Pińczowie, [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa Sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej 20 IX 1997, red. L. Kajzer, Kielce 1997, s. 93-105.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Marjówka 1927 s. 247-249.