XX w., dokumentującym rozwój kolejnictwa w Wielkopolsce. Zachowane budynki pozwalają na kompleksowe przedstawienie funkcjonowania dużego węzła kolejowego. Zespół stanowi dominantę w krajobrazie miasta, poszczególne obiekty posiadają dużą wartość artystyczną. Unikatowy jest wystrój apartamentu królewskiego w budynku dworca, dobrze zachował się także wystrój tuneli łączących perony z miastem.

Historia

Powstanie stacji kolejowej w Pile związane było z uruchomieniem odcinka Królewskiej Kolei Wschodniej Krzyż - Bydgoszcz, którą przekazano do eksploatacji 27 lipca 1851 r. Stację usytuowano na południowych obrzeżach miasta. W roku 1853 rozpoczęto budowę budynku dworcowego. Wzdłuż południowej strony budynku przy torze głównym i dodatkowym wybudowano perony, dalej znajdowały się tory towarowe. We wschodniej części stacji wzniesiono wachlarzową lokomotywownię.

Na przełomie lat 60. i 70. XIX w. miała miejsce rozbudowa węzła w Pile w związku z powstaniem realizowanego etapami połączenia Kolei Wschodniej z Tczewem. W pierwszym etapie uruchomione zostało połączenie Piły ze Złotowem (16 stycznia 1871). Linię tą poprowadzono po północnej stronie budynku dworcowego, gdzie powstały dwa perony wzdłuż torów pasażerskich, a także kilka torów towarowych. W dalszej kolejności wzniesione zostały warsztaty oraz nowa lokomotywownia okrągła (budynek ten, zwany pilskim „okrąglakiem”, stał się wzorem do budowy podobnych obiektów w Berlinie i Magdeburgu; do dziś obok pilskiej zachowała się lokomotywownia berlińska). W roku 1876 ukończono rozpoczętą w 1853 r. budowę budynku dworca.

Kolejną linią wprowadzoną do węzła w Pile była linia Poznań - Piła - Szczecinek (oddana 15 maja 1879 r.). Dla linii tej, a także dla planowanej w tym czasie linii do Wałcza (otwarta 1 listopada 1881 r.) wybudowano po stronie południowej szeroki peron wyspowy połączony z budynkiem stacyjnym przejściem w poziomie torów. W tym okresie po południowo-wschodniej stronie stacji wzniesiono kolejną parowozownię. Na początku lat 90. XIX w. przy wschodnim krańcu dworca wybudowano kładkę dla pieszych.

W ramach przebudowy węzła na początku XX w. powstała nowa stacja towarowa. Wybudowano też nowe perony wyspowe (dwa po stronie południowej, jeden od północy). Wszystkie perony połączono z budynkiem dworca tunelem podziemnym. Około roku 1910 przebudowane zostało wejście główne (zachodnie) do budynku dworca. Przebudowę stacji w Pile zakończyło powstanie linii do Ujścia i Jabłonowa (oddana 1 czerwca 1913 r.).

W okresie międzywojennym dworzec pilski został po raz kolejny powiększony: od zachodu do istniejącego budynku dobudowano hall dla podróżnych z pomieszczeniami kas. Ta partia budynku została najsilniej zniszczona w okresie II wojny światowej, następnie - w latach powojennych - odbudowana. Podczas odbudowy pierwotny drewniany strop zastąpiony został żelbetowym. W latach osiemdziesiątych XX w. hall kasowy został zmodernizowany, z częściową wymianą substancji zabytkowej, likwidacją pierwotnego wyposażenia i wystroju oraz zatarciem cech stylowych. Zniszczeniu uległo wtedy m. in. drewniane wyposażenie, wprowadzono nowe licówki oraz opaski okien kasowych z płyt piaskowcowych, marmurowych i granitowych). W ostatnich latach dworzec pilski został gruntownie odremontowany.

Opis

Zabudowania zespołu stacji Piła Główna usytuowane są w południowej części miasta, wzdłuż torów kolejowych. W zespole wyróżnić można dwa podzespoły: usytuowany centralnie dworcowo-administracyjny oraz położony na pn. wsch. od dworca eksploatacyjno-ruchowy. Do pierwszego z nich należy dworzec oraz nastawnia dysponująca, szalety, budynki trafostacji, telegrafu, poczty i administracji kolejowej i noclegownia. Wszystkie budowle położone są na osi wsch. - zach. na wyspowym peronie. Towarzyszą im wiaty dworcowe i peronowe o ozdobnej konstrukcji żeliwnej, tunele międzyperonowe oraz tunel do miasta. Kompleks eksploatacyjno-ruchowy składa się m. in. z lokomotywowni okrągłej, lokomotywowni wachlarzowej, dwóch wież wodnych oraz wodociągowej stacji pomp. Znajdują się tu również budynek nastawni wykonawczej Pł-2 oraz magazyn towarowy.

Dworzec wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta, z wejściem prowadzącym do hallu kasowego od strony zachodniej. Dalej znajdują się pozostałe pomieszczenia dworcowe (poczekalnia, magazyny, pomieszczenia gastronomiczne, gospodarcze itp.). Część wschodnia, dawny apartament królewski (pomieszczenia, w których podczas postoju na stacji przebywał król), zamknięta jest trójbocznie. Bryła budynku silnie rozczłonkowana, poszczególne części o zróżnicowanej wysokości. Partia środkowa wyższa, dwukondygnacyjna, ujęta jest niskimi, kwadratowymi wieżyczkami narożnymi. Partia boczna wschodnia - jednokondygnacyjna. Partia zachodnia pierwotnie w formie niewielkiego arkadowego przedsionka (1910), w okresie międzywojennym powiększona o hall operacyjny i ujmujące go z obu stron znacznie niższe pomieszczenia kasowe. Nad poszczególnymi partiami budynku dachy dwuspadowe i pulpitowe o niewielkim kącie nachylenia połaci; nad wieżami dachy czterospadowe.

Dworzec jest budynkiem murowanym z cegły. Ściany pierwotnie licowane cegłą, obecnie obustronnie tynkowane. Dachy pokryto papą. Wnętrza pierwotnie nakryte były stropami drewnianymi, które w okresie powojennej odbudowy zastąpione zostały stropami żelbetonowymi.

Otynkowane elewacje ujęte są lizenami. Elewacje boczne (północna i południowa) partii środkowej są dziesięcioosiowe, elewacje boczne części wschodniej - siedmioosiowe, elewacja wschodnia - trójosiowa. Okna i wejścia zamknięte są łukiem segmentowym, ujmują je profilowane opaski. Elewacje boczne części zachodniej pierwotnie były jednoosiowe, elewacja zachodnia - pięcioosiowa, o dużych półkoliście zamkniętych oknach i analogicznie zamkniętym wejściu na osi, obecnie przesłonięta hallem kasowym. Elewacje boczne hallu sześcioosiowe; od zachodu dobudowany niższy przedsionek z wejściami w bocznych ścianach. Okna i wejścia prostokątne, ich obecne ukształtowanie nadane podczas odbudowy ze zniszczeń wojennych.

Trafostacja powstała w 1911 r. w związku z doprowadzeniem na stację prądu elektrycznego. Jest to budynek neobarokowy, murowany z cegły, otynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty mansardowym dachem. Usytuowany na zach. od dworca budynek nastawni dysponującej Pł-A z 2. dekady XX w. wzniesiony został na planie krzyża. Jego rozczłonkowaną bryłę nakrywają dachy dwuspadowe, urozmaicone wystawkami. Zachowało się unikatowe wyposażenie budynku - elektromechaniczna nastawnia suwakowa. Niezwykle ciekawym obiektem jest lokomotywownia okrągła z obrotnicą z l. 70. XIX w. Wzniesiony na planie wielokąta foremnego wpisanego w okrąg, przykryty drewniana kopułą budynek jest jednym z dwóch obiektów tego typu w Polsce. Niestety budynek jest w bardzo złym stanie technicznym. Wśród zabudowań stacji na uwagę zasługują też ceglany budynek wieży wodnej i stacja pomp z kominem z l. 70. XIX w., neogotycka wieża wodna wzniesiona w l. 1890-91 o elewacjach ujętych uskokowymi szkarpami, licowanych cegłą i drewnianej osłonie głowicy, budynek nastawni wykonawczej Pł-2 wzniesiony na przełomie 2. i 3. dekady XX w. i neobarokowy magazyn towarowy z ok. 1912 r. Szczególnie cennymi obiektami są tunele łączące poszczególne perony oraz dworzec z miastem, powstałe w 1. dziesięcioleciu XX w. W tunelach zachowały się segmentowe sklepienia, terakotowa posadzka, ceramiczne wykładziny ścian z glazurowanych płytek w kolorach białym, niebieskim i zielonym oraz drewniane poręcze wsparte na ozdobnych stalowych wspornikach.

Zespół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i częściowo wewnątrz.

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 19-11-2015 r.