Stylistycznie reprezentuje modernizm z elementami klasycyzmu i neogotyku. Najciekawszym obiektem zespołu jest pawilon główny, który swoim monumentalizmem robi duże wrażenie.

Historia

Idea spółki brackiej narodziła się w 1769 roku. Jej celem było zabezpieczenie bytu górników i ich rodzin w razie choroby lub inwalidztwa, finansowane ze składek własnych górników. W 1916 r. znaczny wzrost liczby zatrudnionych w przemyśle górniczym przyczynił się do budowy szpitala Spółki Brackiej w Piekarach Śląskich -Szarleju. Jego rozbudowa zakończyła się, po przejęciu Piekar przez Polskę w wyniku plebiscytu w 1924 roku. Oddano wówczas do użytku pawilon główny, budynek mieszkalny, portiernię, kuchnię z pralnią, prosektorium i oddział zakaźny (obiekty wpisane do rej. zabytków) oraz kotłownię i internat. W latach późniejszych, ok. 1931 r., dobudowano dom dezynfekcyjny, garaże i piec do palenia odpadów. W 1945 r. szpital został przejęty przez wojsko radzieckie. Po II wojnie światowej, decyzją władz otrzymał on nazwę Instytutu Chirurgii Urazowej im. Tadeusza Kościuszki i został przeznaczony do leczenia wypadków urazowych z całego województwa. Odbudowa zniszczonego i splądrowanego szpitala trwała aż do 1948 roku. Pomocy finansowej na remonty oraz zakup wyposażenia szpitala udzieliły m.in.: Unitariański Komitet Pomocy oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Odbudowy Europy ze Zniszczeń Wojennych. Obecnym patronem szpitala jest dr Janusz Daab - dyrektor szpitala w latach 1970-1988.

Opis

Zabudowania zespołu tworzy kompleks zabytkowych obiektówo unikatowej architekturze, zlokalizowanych przy drodze prowadzącej z Bytomia do Piekar. Należy do niego pawilon główny usytuowany wzdłuż ul. Bytomskiej, oraz zabudowa w głębi działki, m.in.: budynek mieszkalny (ob. administracyjny), oddział zakaźny (ob. rehabilitacyjny), prosektorium, portiernia, internat, budynki gospodarcze, garaże i kotłownia. Zabudowania skupione są wokół wewnętrznego dziedzińca szpitalnego, a całość jest otoczona ogrodzeniem. Przedłużający się czas budowy szpitala oraz jego późniejsze adaptacje przyniosły w efekcie niejednorodną kompozycję założenia.

Motywem przewodnim, łączącym poszczególne budynki jest zastosowanie jednolitego materiału - dwubarwnej cegły klinkierowej. Czterokondygnacyjny budynek pawilonu głównego złożono z prostokątnego korpusu (trzytraktowego, ale partie ryzalitowe dwutraktowe), w połowie którego odchodzi poprzeczne skrzydło (trzytraktowe) i łączy się z kolejnym skrzydłem (dwutraktowym) usytuowanym równolegle do korpusu. Oba skrzydła są na planie prostokąta. Korpus główny budynku kryty dachem czterospadowym z dachówką ceramiczną, zwieńczonym sześcioboczną wieżyczką przykrytą metalowym hełmem. Skrzydła budynku zwieńczono dachem mansardowym, również z dachówką ceramiczną. Wyjątkowo ciekawie prezentuje się dziewiętnastoosiowa elewacja frontowa budynku, którą urozmaicają trzy ryzality na skrajnych i środkowych osiach. Ryzalit na osi środkowej jest półokrągły, ze zwieńczeniem ceglaną balustradą i trójkątnym szczytem. Ryzality skrajne wieńczy naczółek zamknięty łukiem odcinkowym. Pilastry

Akcentują podziały wertykalne; kondygnacje zostały wydzielone gzymsami. Zastosowanie cegły w kolorze piaskowym, w polach pomiędzy pilastrami wyróżnionymi cegłą w kolorze brązowym oraz dekoracyjne płyciny podnoszą walor estetyczny budowli. Motyw ten powtórzony został również na pozostałych elewacjach.

Budynek oddziału zakaźnego (ob. rehabilitacji) usytuowano w głębi założenia. Zbudowany na planie prostokąta, posiada dwie kondygnacje i czterospadowy dach z dachówką ceramiczną. Fasadę zdobi ryzalit z wejściem na osi środkowej, który zaopatrzono w ceglane lizeny. Pomiędzy kondygnacjami znajduje się gzyms. Podobnie jak w budynku pawilonu głównego zastosowano dwubarwną cegłę, a w elewacjach bocznych i tylnej dodatkowo ślepe arkady.

Od południa założenie zamyka budynek mieszkalny (ob. administracyjny) o zwartej bryle, na planie prostokąta, krytej dachem czterospadowym z dachówką. Uwagę przyciąga elewacja frontowa, zaopatrzona w trójosiowy ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, w którego narożach znajdują się mniejsze ryzality o zaokrąglonych narożach. Na każdej osi ryzalitu znajduje się wejście zamknięte łukiem pełnym. Naroża i okna ujęte są w lizeny. Detale zaakcentowano cegłą klinkierową w kolorze brązowym, w polach elewacji zastosowano klinkier piaskowy.

Po przeciwnej stronie zbudowano trójkondygnacyjny budynek kuchni i pralni (ob. gospodarczy) o podobnym podziale elewacji frontowej i analogicznej dekoracji architektonicznej. Ryzalit wejściowy wieńczy trójkątny szczyt z zegarem. Ponadto przy drodze wjazdowej na teren szpitala usytuowano jednokondygnacyjny budynek portierni o dwubarwnych, dzielonych lizenami elewacjach.

Wyjątkowym obiektem w całym zespole jest budynek prosektorium z elementami neogotyku. Jego bryła złożona jest z wyższej kaplicy i przyległego prosektorium. Elewacje posiadają wydzielony cokół i zwieńczenie gzymsem. Osie elewacji ujęto ceglanymi pilastrami a największą ozdobą budynku są otwory okienne zakończone ostrołukowo. Nad wejściem znajduje się trójkątny szczyt z krzyżem.

Dostęp do obiektu ograniczony. Zabudowania dostępne z zewnątrz.

Oprac. Aleksandra Bednarska, OT NID w Katowicach, 24-11-2015 r.