Powstałe w różnych okresach części budowli charakteryzuje wysoki poziom architektury. Górujący nad doliną Krąpieli zamek jest znakomicie eksponowany. Efektowną oprawę architektury tworzy zabytkowy park o dużych walorach krajobrazowych.

Historia

Zapewne już pod koniec XIII wieku na miejscu obecnego zamku w Pęzinie istniał warowny dwór rodziny de Pansin. W 1357 r. posiadłość ta przejęta została przez Borków ze Strzmiela, którzy w 1382 r. sprzedali Pęzino baliwowi zakonu joannitów, Bernardowi von Schulenburg. Transakcję tę zatwierdził książę Warcisław V, który zarazem zezwolił joannitom na wzniesienie w Pęzinie zamku w zamian za udział zakonu w obronie księstwa. Ówczesny zamek był budowlą zbliżoną do joannickiego zamku w Swobnicy - nieregularny czworobok wysokich murów obronnych z jednym skrzydłem mieszkalnym wzmocniony był narożną wieżą. W XV w. pęziński zamek przejściowo należał do rodu von Güntersberg, jednak został odzyskany przez zakon, aby w 1482 r. stać się siedzibą komandorii. Już jednak w 1492 r. został sprzedany Henrykowi von Borcke, zwanemu „czarnym rycerzem”. Nowy właściciel polecił w połowie XVI w. zmodernizować skrzydło mieszkalne. Powiększono w nim okna, zamykając je łukami kotarowymi i wybudowano nowe szczyty w dekoracyjnych późnogotyckich formach. W tym samym czasie wzniesiono obok zamku niewielki kościół. Około 1600 r. Matzke (Maćko) von Borcke przystąpił do następnego etapu rozbudowy, stawiając od zachodu nowe skrzydło mieszkalne przyległe do narożnej wieży. Późnorenesansowa, otynkowana budowla o elewacjach zdobionych rysunkiem boni, została nakryta wysokim dachami o bogato rozczłonkowanych szczytach. Podczas wojny trzydziestoletniej zamek uległ znacznym zniszczeniom. Prawdopodobnie również wówczas wzniesiono bramę wjazdową na podzamcze i kaplicę. W 1680 r. pani na Pęzinie, Ewa Liliana von Borcke wyszła za mąż za Petera Georga von Puttkamera, wnosząc mu w wianie dobra ziemskie wraz z zamkiem. Odtąd właścicielami Pęzina byli aż do 1945 r. von Puttkamerowie. Nowy właściciel odbudował zamek po zniszczeniach niedawnej wojny, zapewne również przebudowując bramę prowadzącą na podzamcze. Zapewne w końcu XVIII w. przebito w północnym murze kurtynowym półkoliście sklepioną arkadę, otwierając od strony dziedzińca widok na rozlewiska Krąpieli i park. W latach 1855-1855 do zewnętrznej ściany skrzydła wschodniego dostawiono równoległe doń nowe skrzydło utrzymane w formach neogotyckich. Projektantem nowej budowli był znany architekt Georg Strack z Berlina. W 1864 r. przekształcono Podzamcze, zakładając na miejscu budynków gospodarczych ogród z altaną. W 1920 r. zbudowano wykusz w północnej elewacji skrzydła gotyckiego. W 1935 r. spłonęły oba skrzydła wschodnie, które następnie odbudowano, przykrywając je wspólnym dachem. Zlikwidowano wówczas narożne wieże oraz szczyty krótszych ścian skrzydła neogotyckiego, zaś południową ścianę szczytową skrzydła gotyckiego rozebrano i zbudowano na nowo, odtwarzając ją w linii elewacji skrzydła neogotyckiego. Po 1945 r. we wnętrzu zamku urządzono mieszkania, następnie stał on opuszczony. W 1973 r. przystąpiono do remontu na zlecenie miejscowego PGR. Prace ukończono dopiero w 1990 r. Obecnie obiekt jest w rękach prywatnych.

Opis

Zamek w Pęzinie położony jest w centrum wsi, na sztucznie usypanym wzniesieniu w widłach rzek Iny i Krąpieli. Dojście do zamku prowadzi przez most od strony południowej. Założony na rzucie nieregularnego prostokąta, zbliżonego do trapezu, składa się z czterech skrzydeł, skupionych wokół średniowiecznego muru obronnego, w którego południowo-zachodnim narożniku usytuowana jest wieża. Przylega do niej krótkie skrzydło bramne, zamykające dziedziniec od południa. Zachodnie zamknięcie dziedzińca tworzy skrzydło późnorenesansowe, zaś zamknięcie od wschodu - skrzydło późnogotyckie, przylegające do gotyckiego muru od strony dziedzińca i tworzące jedną całość ze skrzydłem neogotyckim, przyległym do muru od strony zewnętrznej. Od północy zamknięcie dziedzińca tworzy mur kurtynowy - obecnie utrzymany w późnorenesansowej szacie stylowej.

Bryła zamku odznacza się silnym rozczłonkowaniem i malowniczością. Narożna wieża, stanowiąca niegdyś wysokościową dominantę budowli składa się z dolnej, czworobocznej części oraz z cylindrycznej części górnej, obecnie ściętej na wysokości kalenicy dachu. Skrzydło bramne, łączące wieżę ze skrzydłem gotyckim jednopiętrowe, nakryte dachem dwuspadowym. Skrzydła gotyckie i neogotyckie dwukondygnacyjne (to ostatnie z dwiema kondygnacjami piwnic), połączone wspólnym czterospadowym dachem - (z osobnymi dachami nad partiami skrajnymi skrzydła gotyckiego i nad ryzalitem skrzydła neogotyckiego). Skrzydło późnorenesansowe (zachodnie), podpiwniczone, trójkondygnacyjne, nakryte dwuspadowym dachem ze szczytowymi wystawkami i wysokimi kominami. Mur kurtynowy z łącznikiem, zamykający dziedziniec od północy - równy wysokości dwóch kondygnacji.

Zamek wzniesiony z kamienia polnego (granitu) i cegły. Z kamienia narzutowego wzniesiono dolną część wieży i fundamenty skrzydeł (z wyjątkiem neogotyckiego). Górna część wieży, mury piwnic skrzydła gotyckiego, i mury kurtynowe - zbudowane zostały z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim, pozostałe mury - z cegły nowożytnej. Elewacje skrzydła późnorenesansowego są otynkowane, skrzydła neogotyckiego - oblicowane cegłą klinkierową. W skrzydle renesansowym piwnice i sala 1. piętra nakryte zostały sklepieniami kolebkowymi, klatka schodowa - sklepieniami odcinkowym i krzyżowym. W wieży przetrwało sklepienie krzyżowo-żebrowe, w skrzydle neogotyckim, w sali myśliwskiej - krzyżowo-żebrowe, w piwnicach - sklepienia odcinkowe.

Elewacje zamku silnie zróżnicowane. Od strony południowej elewacja frontowa skrzydła bramnego z ostrołukowo sklepioną bramą wjazdową, poprzedzoną fosą i mostem. Nad bramą kamienny barokowy herb rodu von Puttkamer, wyżej, na poziomie piętra nadbudowanego nad ścianą kurtynową - rząd prosto zamkniętych okien. Skrzydło bramne ujęte od zachodu narożną wieżą obronną, od wschodu - bocznymi elewacjami skrzydła gotyckiego i neogotyckiego. Obie elewacje szczytowe pierwszego z wymienionych skrzydeł zwieńczone szczytami podzielonymi lizenami, przechodzącymi górą w sterczyny oraz blendami o kotarowych łukach. Analogiczne łuki widoczne w nadprożach okien obu kondygnacji w południowej elewacji szczytowej, I piętra od strony dziedzińca oraz jednego z otworów tylnej, szczytowej elewacji nad wykuszem o ryglowej konstrukcji. Frontowa elewacja skrzydła neogotyckiego zwrócona w stronę wschodnią. Symetryczna, jedenastoosiowa, z trójosiowym wydatnym ryzalitem pośrodku, poprzedzonym dwudzielną loggią o ostrołukowych arkadach i ażurowej, maswerkowej balustradzie. Okna wysokiego parteru zamknięte ostrołukowo, ujęte w obramienia zwieńczone żabkami i pinaklami, otwory piętra zamknięte prosto, zwieńczone schodkowymi nadprożami. Frontowa ściana ryzalitu przepruta trójką wysokich okien, zwieńczona szczytem podzielonym ostrołukowymi blendami oraz lizenami przechodzącymi w sterczyny. W południowej, bocznej elewacji, na poziomie parteru usytuowany trójboczny wykusz przepruty ostrołukowymi oknami i zwieńczony blankami, w elewacji północnej duży balkon. Elewacje skrzydła renesansowego ozdobione imitacją boniowania. Podzielone gzymsami kordonowymi, przeprute nieregularnie rozmieszczonymi, niemal kwadratowymi oknami, ujętymi w plastyczne obramienia. W obu zewnętrznych elewacjach rozmieszczone wykusze - w zachodniej przy północnym narożniku dwukondygnacyjny z danskerem, w północnej czterokondygnacyjny, wchodzący w pole szczytu. W zwieńczeniu elewacji północnej ozdobny wolutowy szczyty podzielony gzymsami i lizenami, w każdej z dłuższych elewacji analogicznie rozwiązany szczyt facjaty (w elewacji zachodniej - dodatkowo dwóch lukarn). Na przedłużeniu północnej elewacji szczytowej ściana kurtynowa z półkoliście zamkniętym otworem prześwitu i łącznikiem usytuowanym na poziomie piętra. Od strony dziedzińca czytelne dwie wnęki, zamknięte łukami odcinkowymi i zamurowane wraz z przebiciem wspomnianego prześwitu.

Wnętrza skrzydła gotyckiego i neogotyckiego połączone są w jedną pod względem funkcjonalnym całość, o układzie dwóch traktów przedzielonych dawnym murem kurtynowym. Pośrodku pierwszego ze skrzydeł od strony dziedzińca, położona jest obszerna klatka schodowa z lat 30. XX w. Duże wnętrze na parterze po północnej stronie schodów zwane przed 1945 r. salą rycerską mieściło od XVIII w. zbiory pamiątek historycznych. Oświetlone jest za pośrednictwem wykusza w północnej ścianie szczytowej. Z klatką schodową skomunikowane jest również położona w obrębie ryzalitu na I piętrze najbardziej reprezentacyjna sala zamku, zwana Myśliwską. Wysoka na dwie kondygnacje, oświetlona przez trójkę okien wychodzących na taras ogrodowy, przykryta została trzema przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego, którego służki spływają do posadzki. W skrzydle renesansowym na parterze mieści się sala nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, niegdyś ogrzewana przez murowane kominki. W sali na pierwszym piętrze zachował się drewniany strop o profilowanych belkach, w Sali II piętra - nieci prostszy, również belkowy strop. Na klatce schodowej przetrwały dwa kominki (jeden z nich na poziomie poddasza).

Zwiedzanie zespołu możliwe jest po uzgodnieniu z właścicielem.

Oprac. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 17-10-2016 r.