Składa się na niego zespół obiektów pochodzących z kolejnych faz budowy. Korpus główny powstał jako wczesnobarokowy pałac magnacki, który został przebudowany w duchu późnego baroku, a następnie rozbudowany w stylu klasycystycznym i uzupełniany o przybudówki w kolejnych etapach. Na przestrzeni wieków pracowali przy nim najwybitniejsi architekci na zlecenie możnych rodów i najwyższych urzędów państwowych. Budynek ocalały ze zniszczeń II wojny światowej reprezentuje unikatowe wartości artystyczne i historyczne. W jego wnętrzach miało miejsce wiele ważnych wydarzeń dla historii Polski.

Historia

W 1635 r. hetman wlk. kor. Stanisław Koniecpolski zakupił parcelę leżącą na skarpie wiślanej przy Krakowskim Przedmieściu będącym reprezentacyjnym szlakiem łączącym dwie rezydencje królewskie. W miejscu drewnianego dworu zlecił w 1643 r. wybudowanie pałacu zapewne wg proj. Constantego Tencalli nadwornego arch. króla Władysława IV. Wykonawcą robót był arch. hetmana Łukasz Dąbrowski. Ten wczesnobarokowy pałac nawiązujący do rzymskiego pałacu Barberini wyróżniał się na tle ówczesnej warszawskiej architektury. Był dwupiętrową budowlą z mezzaninem, założoną na planie prostokąta z ryzalitami na osiach bocznych dłuższych elewacji, które od frontu łączyła arkadowa loggia. Ze względu na spadek terenu budynek posadowiono na murowanej platformie. Od strony rzeki tworzyła ona taras z grotą, otwartą na ogród trzema arkadami w murze oporowym. Budynek od strony ulicy poprzedzał dziedziniec mieszczący zabudowania gospodarcze i ogrodzenie z wjazdem pośrodku. W l. 1646-1659 rezydencja należała do syna Koniecpolskiego Aleksandra, który ukończył budowę w 1655 r. i zapewne wyremontował po najeździe Szwedów. Następnie odziedziczył ją jego syn Stanisław, który w 1661 r. sprzedał dobra hetmanowi wlk. i kanclerzowi kor. Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu, który powiększył posesję. W 1674 r. posiadłość kupił podkanclerzy Michał Kazimierz I Radziwiłł, ożeniony z siostrą króla Jana III Sobieskiego. Jednak dopiero w 1685 r. Radziwiłłowie stali się jedynymi właścicielami rezydencji. W 1694 r. Karol Stanisław I Radziwiłł zaangażował królewskiego arch. Augustyna Locciego i współpracującego z nim Karola Ceroniego, a potem jeszcze Andrzeja Jeziornickiego do przekształcenia wnętrz i otoczenia rezydencji. W 1705 r. w pałacu mieszkał król Stanisław Leszczyński. Dalsze prace modernizacyjne prowadził po 1719 r. Karol Bay, a przy osuszeniu stale zawilgoconej groty pracował od 1728 r. Dominik Cioli. W l. 1755-1762 hetman wlk. lit. Michał Kazimierz II, zw. Rybeńko zlecił przebudowę zaniedbanego pałacu na podstawie wykonanych wcześniej projektów Jana Zygmunta Deybla, architekta Saskiego Urzędu Budowlanego. Do korpusu przekształconego w stylu późnego baroku dostawiono od frontu piętrowe skrzydła. Całość przykryto wysokimi dachami, łamanymi od strony wsch. i we wszystkich ryzalitach. Wnętrza uzyskały rokokowy wystrój. Roboty poprowadzili nadworni arch.: Augustyn Roszkowski, a następnie Tadeusz Jakimowicz. Powiększono też od pd. ogród. W 1762 r. pałac odziedziczył Karol Stanisław II zw. Panie Kochanku. Budynek nieużytkowany przez właściciela przebywającego na Litwie, wynajmowano na rozmaite cele. W 1766 r. urządzano tu publiczne zabawy zw. redutami, a od 1774 r. sale pałacu służyły teatrowi, najpierw Józefa Kurca, a następnie Franciszka Ryxa, a także zagranicznym trupom. Swoją lożę miał tu Stanisław August Poniatowski. W l. 1778-1782 Radziwiłł po usunięciu siłą artystów przeprowadził przebudowę wnętrz. Dalej odbywały się tu ważniejsze zgromadzenia publiczne, bale, maskarady i wystawne przyjęcia. Kilkanaście lat później gościli w pałacu cesarz Napoleon Bonaparte oraz car Aleksander I, a także pierwszy w swoim życiu koncert dał ośmioletni Fryderyk Chopin. W 1818 r. pałac od Radziwiłłów wykupił rząd Królestwa Polskiego i przeznaczył na siedzibę namiestnika gen. Józefa Zajączka. Przebudowano wówczas budynek wg proj. Chrystiana Piotra Aignera, w stylu klasycystycznym z odwołaniami do włoskiego renesansu. Obniżono dach i wydłużono skrzydła i dobudowano łączniki z korpusem, nadano elewacjom nowy wystrój, na attyce umieszczono posągi aut. Pawła Malińskiego. Od pn. dobudowano narożną oficynkę i aneks skrzydła, a dziedziniec podzielono ogrodzeniami, z których zewnętrzne ozdobiono parami kamiennych lwów dłuta Camilla Landiniego. W czasach powstania listopadowego pałac był siedzibą rządu, a po jego upadku ulokowano w nim rozmaite biura. Mieściło się tutaj m.in. Biuro Przyboczne Namiestnika hrabiego Iwana Paskiewicza-Erywańskiego. Jego pomnik stał przed pałacem w l. 1870-1917. W 1852 r. w wyniku pożaru zniszczeniu uległy wnętrza ponad parterem korpusu, które odbudował arch. Alfons Kropiwnicki. Pałac dalej był siedzibą biur generał-gubernatorów. Organizowano w nim kameralne koncerty i wydano wielki bal dla cara Aleksandra II. Urządzano tu różnorodne imprezy publiczne m. in. w 1879 r. pokaz obrazu „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki. W czasie I wojny światowej w budynku rezydowały władze niemieckie. W latach 1918 - 1924 po przejęciu go przez władze odrodzonej Polski zlecono gruntowną restaurację wg proj. Mariana Lalewicza i przeznaczono na siedzibę premiera i samej Rady Ministrów RP. Do zabudowy pałacowej włączono kamienicę z k. XVIII w. przylegającą do pn. skrzydła, a do skrajów tarasu dobudowano schody wiodące do ogrodu. W czasie II wojny światowej budynek zajęli Niemcy i przekształcili na Deutsches Haus - luksusowy hotel z kasynem oficerów Trzeciej Rzeszy wg proj. Juliusza Nagórskiego i Jana Łukasika. W ocalałym budynku w 1945 r. ulokowano biura Prezydium Rady Ministrów PRL. W l. 1947-1952 prowadzono restaurację i modernizację pałacu wg proj. Teodora Bursche, Antoniego Jawornickiego i Borysa Zinserlinga. Przekształcono wnętrza, a taras od ogrodu powiększono, zasłaniając mur oporowy z XVII w. i dodano nowe schody. Pałac pełnił funkcje mieszkania i oficjalnej siedziby premiera oraz urzędów państwowych. W 1990 r. rozpoczęto remont gmachu, z którego w 1993 r. wyprowadziła się Rada Ministrów. W 1994 r. pałac przeszedł pod zarząd Kancelarii Prezydenta RP i rozpoczęto w nim prace dostosowujące obiekt na siedzibę głowy państwa. Urządzono m. in. na parterze kaplicę wg proj. Jerzego Kaliny. Przebudowano oficynę w pn.-wsch. narożniku i dostawiono do niej łącznik z korpusem. Po zakończeniu remontu w 1997 r. trwały prace nad wystrojem wnętrz. W 2000 r. ukończono budowę pawilonu Ogrodu Zimowego proj. Teresy Dobiszewskiej na tarasie, przy szczytowych ścianach korpusu i pd. skrzydła. Pałac od 1994 r. jest mieszkaniem kolejnych prezydentów z wyjątkiem Bronisława Komorowskiego, który wybrał Belweder.

Opis

Pałac położony jest na skarpie warszawskiej po wsch. stronie ul. Krakowskie Przedmieście. Od ulicy poprzedzony jest symetrycznymi, długimi skrzydłami (z szerszą partią od zach.) ujmującymi dwuczęściowy reprezentacyjny dziedziniec. Od wsch. ma ogród opadający tarasowo ku ul. Furmańskiej. Zespół pałacowy od pn. graniczy z kościołem i klasztorem Karmelitów Bosych, a od pd. z hotelem Bristol i zabudową ul. Karowej. W wyglądzie zewnętrznym pałacu zachowano formy nadane na pocz. XIX w. przez Chrystiana Piotra Aignera. Dwukondygnacyjny korpus z mezaninem, na planie prostokąta, z ryzalitami w skrajach dłuższych boków przykrywa czterospadowy blaszany dach. W fasadzie 3-osiowe ryzality ujmują 7-osiową partię środkową, której parter wyróżniają boniowane pierwotne arkadowe podcienia, powyżej których elewacje artykułują półkolumny korynckie w wielkim porządku. W ryzalitach bocznych boniowane przyziemie artykułują arkadowe płyciny z oknami, a w górnych kondygnacjach analogiczne do kolumn pilastry. Ściany „piano nobile” dekorują ślepe tralkowe balustrady, naczółki i obramienia dużych okien oraz płyciny z powtarzającym się motywem uskrzydlonego putta. Uszakowate obramienia kwadratowych okien mezzanina obu elewacji korpusu są reliktem z czasów powstania pałacu. Fasadę ponad dekoracyjnym belkowaniem wieńczy attyka (balustradowo-cokołowa w partii centralnej) z figurami mitologicznych bóstw, z których część to wykonane w 1929 r. repliki rzeźb Malińskiego. Elewacja ogrodowa o analogicznym układzie jak fasada ma wyraźne podkreślone podziały poziome gzymsami. Ryzality z boniowanymi narożami ujmują w części środkowej balkon pierwszego piętra wsparty na 6 kolumnach toskańskich. Elewację poprzedza taras leżący na pierwotnym murze oporowym, zasłoniętym po 1945 r. nową konstrukcją schodów z arkadowym wejściem na osi. Przy elewacjach szczytowych dodano ostatnio od strony ogrodu od pn. łącznik do oficyny, a do pd. Ogród Zimowy zwieńczony przeszkloną kopułą. Dwukondygnacyjne skrzydła boczne pałacu, o dwuspadowych dachach, ustawione są prostopadle do wysokich łączników po bokach korpusu. Ich 27-osiowe elewacje mają dość skromny wystrój nawiązujący do dekoracji fasady (parter boniowany z arkadowymi płycinami). Wyjątek stanowią zwieńczone attyką 3-osiowe przyuliczne ściany szczytowe z wnęką ujętą kolumnami jońskimi w wielkim porządku i z balkonem piętra. Z pn. skrzydłem od strony kościoła Karmelitów zespolona jest długa przybudówka proj. Aignera i przebudowana przez Lalewicza. Do zach. partii tego skrzydła przylega też czteropiętrowa kamienica pokarmelicka z 1781 r. proj. Efraima Schroegera, przebudowana ok. 1870 wg Józefa Dietricha reprezentująca cechy architektury XVIII i XIX wieku. Od wsch. z zabudową klasztoru sąsiaduje niewielka oficyna powstała w 1819 r. i przebudowana w 1994 r. Przedni dziedziniec od 1965 r. zdobi replika pomnika ks. Józefa Poniatowskiego. Wnętrza pałacowe wielokrotnie przekształcano. Obecnie zyskały blask dzięki wielu dziełom sztuki: obrazom, rzeźbom, meblom i historycznym bibelotom. Najbliższy założeniom proj. Aignera jest wystrój Sali Balowej (drugiej pod względem wielkości po sali Zamku Królewskiego).

Zabytek dostępny. Wnętrza są udostępniane do zwiedzania okazjonalnie np. podczas obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 08-12-2014 r.