Historia

Pałac Kultury i Nauki został wzniesiony w latach 1952-1955 na rozległym terenie w obrębie ulic: Marszałkowska, Aleje Jerozolimskie, Emilii Plater, Świętokrzyska, wypełnionym przed wojną zwartą zabudową kamienic czynszowych. Pomimo tego, że obszar ten został znacznie zniszczony u schyłku II wojny światowej, przygotowanie terenu pod budowę wymagało zburzenia ok. 80 budynków oraz zniwelowania 6 odcinków przedwojennych ulic (Chmielnej, Złotej, Siennej, Śliskiej, Wielkiej, Zielnej). Przyjmuje się, że pomysłodawcą budowy obiektu był sam Józef Stalin. Zgodnie z umową podpisaną 5 kwietnia 1952 r. obiekt miał zostać w całości wzniesiony siłami i funduszami pochodzącymi z ZSRR, jako dar „bratniego narodu”, w praktyce był to jednak akt politycznej dominacji oraz symbol ideologii komunistycznej operującej w architekturze i sztuce estetyką socrealizmu.

Wzorów tego typu socjalistycznego „drapacza chmur” należy upatrywać w moskiewskich wysokościowcach wznoszonych w latach 40. i 50. XX w., a najbliższą analogię architektoniczną stanowi gmach Uniwersytetu Moskiewskiego im. Łomonosowa. Warszawski Pałac Kultury i Nauki został zaprojektowany przez zespół specjalistów pod kierunkiem Lwa Rudniewa, w skład którego weszli również Aleksander Welikanow, Igor Rożyn, Aleksander Chriakow, W. N. Nasonow, budową kierował inż. Georgij Karawajew. Prace projektowe poprzedził objazd naukowy po Polsce, którego celem było rozpoznanie charakterystycznych elementów dziedzictwa architektonicznego kraju, zgodnie z założeniem, że realizacja miała być socjalistyczna w treści oraz narodowa w formie. Gmach projektowano w Moskwie, opracowano tam też specjalną makietę w skali 1:100 umożliwiającą plastyczne kreowanie detali architektonicznych. Pełnomocnikiem rządu polskiego do spraw budowy Pałacu był naczelny architekt Warszawy i szef Biura Odbudowy Stolicy Józef Sigalin.

Budowa obiektu rozpoczęła się symbolicznie 1 maja 1952 r., rzeczywiste prace ruszyły dzień później. Ustalono, że inwestycja ma zostać sfinansowana ze środków radzieckich i z materiałów pochodzących z ZSRR, z wyjątkiem tych, których wartość była niższa niż koszty transportu dostarczanych z Polski (m.in. cegła, gips, kamień). Obok 3500 robotników radzieckich, przy budowie gmachu brało udział 4000 robotników polskich. Na początku inwestycja wymagała przeprowadzenia prac ziemnych w znacznej skali w celu przygotowania placu pod budowę. Ten etap prac zajął trzy miesiące, w czasie których wywieziono ok. 350 000 metrów sześciennych gruzu. Z uwagi na propagandowy wymiar inwestycji, tempo prac było imponujące. W okresie od 21 lipca do 4 października przeprowadzono wylewanie fundamentów, do 8 października 1953 r. ukończono budowę do wysokości 34 piętra, 7 listopada ogłoszono zakończenie budowy konstrukcji stalowej wraz z iglicą oraz kopuły Sali Kongresowej. Do połowy lipca 1955 r. prowadzono prace wykończeniowe i aranżacyjne. Protokół przekazania Pałacu Kultury i Nauki został podpisany 21 lipca 1955 r. przez ambasadora ZSRR Pentelejmona Ponamarienko i premiera rządu PRL Józefa Cyrankiewicza. Tego samego dnia budynek został udostępniony użytkownikom i zwiedzającym.

Z uwagi na propagandowy charakter inwestycji, skrupulatnie podawano opinii publicznej dane świadczące o jej rozmachu. Zgodnie z oficjalnymi statystykami do budowy gmachu zużyto m.in. 46 milionów cegieł, 80 tysięcy metrów sześciennych betonu i żelbetu, 46 tysięcy ton stali. Ostatecznie budynek osiągnął wraz z iglicą wysokość 230,58 metrów (obecnie 237 metrów wraz ze wspornikiem antenowym) i składał się z 44 pełnych kondygnacji, 2 kondygnacji piwnicznych oraz 3288 pomieszczeń o całkowitej powierzchni 123 tysięcy metrów kwadratowych. Program funkcjonalny obiektu, obok pomieszczeń reprezentacyjnych i biurowych, wzbogacono m.in o sale teatralne, kinowe, konferencyjne, restauracyjne, audytoryjne, czytelnie, basen, muzeum, taras widokowy. Pierwszymi użytkownikami obiektu zostały instytucje kultury: Teatr Domu Wojska Polskiego, Teatr „Lalka” oraz Muzeum Techniki Naczelnej Organizacji Technicznej, jeszcze w 1955 r. działalność w budynku rozpoczęła Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Społecznych i Wieczorowy Uniwersytet Marksizmu i Leninizmu. Z biegiem czasu Pałac był świadkiem licznych wydarzeń o znaczeniu historycznym oraz gościł szereg postaci ze świata kultury, sztuki i polityki. Jeszcze przed otwarciem budynek zwiedził Nikita Chruszczow, premier Indii Jawaharlal Nehru wraz z córką Indirą Ghandi, w 1961 gościł Jurija Gagarina. W 1955 r. przed pałacem odbył się wielki festyn Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów, 27 października 1956 r. na Placu Defilad zorganizowano wiec polityczny z udziałem Władysława Gomułki i 400 tysięcy mieszkańców Warszawy. Na deskach Sali Kongresowej gościły takie sławy jak: Ives Montand, Paul Anka, Marlena Dietrich, Gilbert Becault, Ella Fitzgerald z zespołem Oskara Petersona, zespół The Rolling Stones, Mirelle Mathieu, Eric Clapton, Dalida, Elthon John i wielu innych. Na deskach teatrów działali najwybitniejsi twórcy sceniczni oraz kilka pokoleń aktorów. Pałac gościł liczne wystawy, kongresy, konferencje oraz zjazdy polityczne. W roku 2000, dla upamiętnieni milenium, na szczycie Pałacu zamontowano drugi co do wielkości w Europie zegar wieżowy.

Opis budynku

Zasadniczym elementem bryły budynku jest centralna wieża z czterema niższymi aneksami narożnymi, zwieńczona iglicą, usytuowana na rozległej podstawie o czterech narożnych skrzydłach. Uzupełnienie kompleksu stanowi półkoliście zamknięta bryła Sali Kongresowej, zlokalizowana po stronie zachodniej. Budynek posadowiono na płycie żelbetowej, trzon obiektu tworzy stalowa konstrukcja, stropy zostały wykonane z prefabrykowanych płyt żelbetowych. Elewacje oblicowano okładziną ceramiczną oraz urozmaiconym, klasycznym detalem architektonicznym i alegorycznymi postaciami, symbolizującymi cnoty marksizmu-leninizmu. Istotny element dekoracji architektonicznej elewacji stanowią attykowe zwieńczenia głównych części budynku, nawiązujące do renesansowych attyk lubelskich. Uzupełnieniem koncepcji obiektu było starannie zaaranżowane otoczenie, urozmaicone takimi elementami jak pomniki Kopernika i Mickiewicza autorstwa polskich artystów Stanisława Horno-Popławskiego oraz Ludwiki Nitschowej, fontanny z motywem delfinów, obeliski stylizowane na egipskie, latarnie-kandelabry, murki oporowe, klomby, rozległe tarasy oraz plac zebrań od strony wschodniej wraz z wolnostojącą mównicą skrywającą w swoim wnętrzu salonik dla dostojników.

Wnętrza budynku zdobi niezwykłe bogactwo form, materiałów oraz rzemiosła. Poszczególne części gmachu zostały zróżnicowane rozwiązaniami stylistycznymi, materiałowymi oraz estetycznymi. Dla lepszej orientacji najbardziej reprezentacyjnym wnętrzom nadano indywidualne nazwy (np. Sala Marmurowa, Ratuszowa, Gagarina, Rudniewa). Do wystroju pomieszczeń użyto posadzek z m.in. granitu i marmuru, parkietów taflowych ze szlachetnych gatunków drewna. Dekorację ścian stanowią boazerie, okładziny kamienne, marmoryzacje, malowidła ścienne, płaskorzeźby (m.in. alegoria „Pokoju marksistowskiego niosącego ludziom Życie” autorstwa Georgija Iwanowicza Motowiłowa). Komunikację zapewniają szybkobieżne windy oraz kilkanaście klatek schodowych o zróżnicowanych formach, z balustradami z kamienia, stali i drewna. W całym budynku znajduje się indywidualnie projektowane oświetlenie wykonane z użyciem ręcznie formowanego szkła, kryształu, porcelany, mosiądzu, brązu, kutej stali (żyrandole, lampy ścienne, wolnostojące kandelabry, plafony, podświetlane kasetony, latarnie). Stropy urozmaicono starannie wykonanymi belkowaniami, kasetonami, sztukateriami i fasetami. Uzupełnieniem wystroju budynku jest bogaty zestaw mebli użytkowych zaprojektowanych specjalnie na potrzeby gmachu i znajdujących się w jego wnętrzu instytucji oraz zróżnicowane formy stolarki drzwiowej oprawnej w architektoniczne portale oraz opaski. Strukturę przestrzenną budynku urozmaicają takie elementy jak galerie, westybule, balkony, kolumnady, zróżnicowane konstrukcje reprezentacyjnych klatek schodowych. W budynku zachowały się również przykłady pierwotnych rozwiązań technicznych, takich jak np. oryginalna instalacja wentylacyjna i grzewcza.

Oprac. NID