Był siedzibą członków możnych rodów i kolekcjonerów sztuki. Jest wybitnym przykładem architektury klasycystycznej i pierwszym w Polsce nawiązaniem do słynnej włoskiej Villi Rotondy Andrea Palladia. Odbudowany po zniszczeniach II wojny światowej stał się siedzibą Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego oddziału Muzeum Narodowego w Warszawie.

Historia

Królikarnia założona w I poł. XVIII w. przez króla Augusta II Mocnego w 1748 r. przeszła w ręce hr. Heinricha von Brühla, pierwszego ministra Augusta III, a od 1775 r. należała do ks. marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej właścicielki pobliskiego Mokotowa. W 1778 r. folwark zakupił hr. Karol de Valery-Thomatis szambelan Stanisława Augusta Poniatowskiego i dyrektor teatrów królewskich, Włoch, który dzięki grze w karty doszedł do majątku i zaszczytów. Na terenie posiadłości wybudował dochodowy folwark i rezydencję w typie willi podmiejskiej, która położona na skraju skarpy warszawskiej była powiązana widokowo z mokotowskim pałacem ks. Lubomirskiej i Łazienkami Królewskimi. Pałacyk wybudował w l. 1782-86 Dominik Merlini architekt króla i Rzeczypospolitej. Znane są również propozycje projektów Jana Fontany i Jana Christiana Kamsetzera. Przy rezydencji od strony zbocza skarpy, poniżej tarasu, powstała murowana grota. Pałac i grota połączone były przejściami podziemnymi z leżącym od pn. pawilonem kuchni. Podczas insurekcji w 1794 r. pałacyk został splądrowany, a przez kilka dni był siedzibą kwatery głównej Tadeusza Kościuszki. W czasach Księstwa Warszawskiego umieszczono w nim lazaret dla żołnierzy Napoleona. W 1816 r. posiadłość od rodziny zmarłego Thomatisa zakupił, ubiegając Mikołaja Nowosilcowa, ks. Michał Hieronim Radziwiłł wojewoda wileński, który do Królikarni z Nieborowa przeniósł część kolekcji sztuki. Po jego śmierci w 1831 r. majątek odziedziczył ks. Michał Gedeon Radziwiłł. W 1843 r. przeprowadzono remont pałacu pod kierownictwem Franciszka Marii Lanciego, podczas którego m. in. wymurowano na nowo część tarasu z grotą. W 1849 r. Królikarnię kupił Franciszek Ksawery Pusłowski filantrop i kolekcjoner, który wyposażył swą siedzibę w wiele dzieł sztuki. Po jego śmierci pałac odziedziczył jego brat Wandalin. W sierpniu 1879 r. cenne wyposażenie i wystrój wnętrz uległo zniszczeniu w pożarze, z którego ocalały mury budynku. Do 1880 r. arch. Józef Huss wykonał wierną rekonstrukcję pałacyku na podstawie zachowanych pomiarów i fragmentów, co uznano za prekursorskie osiągnięcie konserwatorskie w Polsce. W 1884 r. rezydencję nabył ks. Aleksander Drucki Lubecki, a od 1889 r. była własnością Marty Pusłowskiej córki Wandalina i żony hr. Kazimierza Krasińskiego. Zainicjowała ona w 1902 r. gruntowny remont Królikarni. W 1916 r. majątek znalazł się w granicach Warszawy. W czasie II wojny światowej pałac spłonął we wrześniu 1939 r., a ocalałe mury uległy dalszym uszkodzeniom podczas walk powstańczych 1944 roku. W 1948 r. podjęto decyzję o umieszczeniu w przejętej przez państwo Królikarni muzeum i pracowni rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego. Do 1964 r. trwała odbudowa pałacu wg proj. Jana Bieńkowskiego. Przywrócono pierwotną formę zewnętrzną budowli z pominięciem balkonu w elewacji wsch., a we wnętrzu zrekonstruowano jedynie wystrój centralnej rotundy i zmieniono nieco rozkład sąsiednich pomieszczeń. 26 stycznia 1965 r. w rocznicę śmierci Dunikowskiego w pałacu otwarto muzeum jego imienia.

Opis

Pałacyk usytuowany jest w parku Królikarnia, na krawędzi wysokiego cypla skarpy warszawskiej ujętego od pn. i pd. głębokimi wąwozami. Stromiznę skarpy wzmacnia mur oporowy z dwoma biegami schodów prowadzącymi do groty otwartej trzema arkadami i przykrytej półkolistym tarasem, z którego otwiera się rozległy widok m. in. na stawy i zieleń parku Arkadia. Murowany budynek willi cechuje zwarta bryła i regularny, przejrzysty plan na rzucie kwadratu z centralną okrągłą salą otoczoną prostokątnymi pomieszczeniami na dwóch kondygnacjach i zwieńczoną kopułą na bębnie zakończoną motywem karczocha (niegdyś pozłacanego). Wysoką kondygnację przyziemia mieszczącą sutereny i naroża budynku zdobi boniowanie, a elewacje od góry wieńczy belkowanie z ząbkowaniem nad gładkim fryzem. Siedmioosiową elewację frontową zwróconą na zach. wyróżnia portyk wgłębny o 4 kamiennych kolumnach jońskich wspierających trójkątny fronton z tympanonem dekorowanym panopliami i emblematami obrazującymi zainteresowania fundatora. Portyk poprzedzają schody ujęte wysokimi cokołami i półkolistymi murkami. W pozostałych pięcioosiowych elewacjach trójosiowe zryzalitowane partie centralne zdobią portyki pozorne z frontonami wspartymi na pilastrach jońskich w wielkim porządku. Symbolika dekoracji ich tympanonów związana jest z myślistwem i rybołówstwem, przy czym w niezachowanym frontonie od pd. odtworzono dekoracje z pn. tympanonu. Wysokie okna parteru i płyciny w skrajnych osiach elewacji bocznych dekorują u góry i dołu gzymsy na konsolach, a mniejsze okna piętra opaski z gzymsem i fartuszkiem u dołu. W przedsionku fasady zach. nad otworami parteru umieszczono stiukowe dekoracje z motywami, rogów obfitości masek i wstęg, a nad wejściem głównym orła (pierwotnie ze zwojem z inskrypcją). Bęben kopuły zdobi fryz złożony z orłów i girland. Do elewacji wsch. przylegają kamienne dwubiegowe schody prowadzące na taras przed ryzalitem. Mają one podesty na skrajach elewacji i łączą się poniżej w szeroki bieg skierowany ku tarasowi na skarpie. We wnętrzu budynku uwagę przykuwa odtworzony wystrój rotundy z 8 kolumnami z żółtego stiuku z białymi kapitelami korynckimi i płycinami ze stiukowymi ornamentami.

Obiekt dostępny wewnątrz w godzinach otwarcia Muzeum, a z zewnątrz od świtu do zmierzchu.

opr. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 28-09-2017 r.