20-tych XX w. Wartości historyczno-techniczne. Tradycja funkcjonowania młyna w tym miejscu sięga średniowiecza. Budynek młyna interesujący architektonicznie (tzw. mur pruski). W granicach zespołu renesansowa figura Chrystusa Sędziwego, najstarszy tego typu zabytek w regionie Warmii i Mazur.

Historia

Młyn w Pajtunach na rzece Kośna istniał już w średniowieczu. Sytuacja stopnia wodnego pozostawała stabilna przez kolejne stulecia, co sprzyjało funkcjonowaniu młyna. Ze spiętrzenia wody korzystał także tartak. Do 1772 r. właścicielem młyna była Kapituła Warmińska, która odbudowała spalony w czasie wojen szwedzkich budynek. Pod koniec XIX w. wybudowano nowy, istniejący do dziś młyn (ok. 1890 r.), którego wyposażenie stanowiły dwa założenia kamieni młyńskich. W kolejnych latach młyn modernizowano, wprowadzając m.in. mlewniki i gniotowniki walcowe oraz maszyny czyszczące. Wyposażenie techniczne i budowle hydrotechniczne wymieniono na nowe w latach 20-tych XX w. (ok. 1920 r.). Koła młyńskie zastąpiono wówczas bardziej wydajnymi turbinami systemu Francisa, które obsługiwały także tartak. Po zakończeniu drugiej wojny światowej młyn upaństwowiono; tartak uległ zniszczeniu w 1945 r. W kolejnych latach młyn funkcjonował zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Użytkownikiem było Spółdzielcze Kółko Rolnicze z Purdy. W 1983 r. młyn sprzedano osobie prywatnej. Maszyny i urządzenia w większości zdemontowano. W 1987 r. przy młynie uruchomiono małą elektrownię wodną, której generator napędza do dziś turbina wodna. Przeprowadzono wówczas remont generalny budowli hydrotechnicznych. W kolejnych latach urządzenia i wyposażenie młyna uległy częściowemu zniszczeniu i demontażowi. Obecnie w budynkach zespołu młyna funkcjonuje prywatne gospodarstwo agroturystyczne ze stadniną koni.

Opis

Zespół młyna zlokalizowany jest około 1 km na południowy - wschód od wsi Pajtuny, na zachodnim brzegu rzeki Kośna. Siedlisko związane z młynem stanowi odrębny obszar administracyjny o nazwie Pajtuński Młyn. Budynki rozmieszczone wokół prostokątnego podwórza. Po północno - wschodniej stronie młyna posadowiona stodoła, od północnego - zachodu podwórze zamyka murowany budynek gospodarczy, od zachodu granice założenia wyznacza młynarzówka. Środkiem założenia, częściowo groblą młyńską i mostem, przebiega droga. Dominantę stanowi budynek młyna. W skład zespołu młyna wchodzą obiekty historyczne: młyn z urządzeniami i budowlami hydrotechnicznymi, most, drewniana stodoła, murowany budynek gospodarczy oraz obelisk z figurą Chrystusa Sędziego (z datą 1791 r., figura z piaskowca, wykonana w XVII w.). Wśród urządzeń hydrotechnicznych istnieją: grobla ziemna, betonowy jaz z upustem roboczym i jałowym, komora turbin i siłownia. Grobla z jazem piętrzącym (betonowo-ceglany z kładką roboczą) tworzy zbiornik wyrównawczy pełniący funkcje stawu młyńskiego. W młynie zachowane pozostałości historycznego wyposażenia, w tym m.in.: dwuwirnikowa turbina systemu Francisa, relikty pędni pasowych oraz pionowego transportu kubełkowego, mieszarki do mąki, workownice i mlewnik kamienny (złożenie kół młyńskich), a także tablica kontrolno-pomiarowa Siemens. W ściany budynku wmurowane trzy koła młyńskie (dwa z sygnaturami producenta). Budynek młyna wzniesiony na wysokim, kamienny fundamencie, w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, poddasze oszalowane, dach dwuspadowy kryty dachówką ceramiczną. Od strony jazu dostawiona przybudówka związana z funkcjonowaniem małej elektrowni wodnej, w elewacji frontowej rampa.

Zabytek dostępny. W zespole młyna prowadzone jest prywatne gospodarstwo agroturystyczne. Zwiedzanie zespołu możliwe po uzgodnieniu z właścicielem (http://www.pajtunskimlyn.pl/)

Oprac. Maurycy Domino, 8.12.2014 r.