Postać tego wielkiego możnowładcy od dawna budzi dyskusje wśród badaczy, którzy spierają się, czy istotnie ufundował on aż 77 murowanych świątyń, a w grupie tej pierwszy pajęczański kościółek. 

Historia

Parafia w miasteczku istniała przynajmniej od 1251 r. Przez dłuższy czas stanowiła uposażenie kolegiaty św. Floriana w Krakowie, a proboszczami byli wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na początku XVIII wieku Pajęczno zostało nadane klasztorowi jasnogórskiemu. Do 1748 r. funkcjonował drewniany kościół pw. Wniebowzięcia NMP, zbudowany obok i połączony wspólnym dachem z duninowską (?) kaplicą św. Leonarda. Oba budynki rozebrano wówczas na polecenie proboszcza Franciszka Dziurkiewicza i na ich miejscu rozpoczęto budowę nowej świątyni. Zakończono ją w 1753 r. 

Znane są nazwiska budowniczych: muratorzy Grzegorz Eliasz i Franciszek Leskowski. cieśle Jan Krynborg i Ignacy Griger, oraz snycerze Wojciech Szczepocki i Szymon Jackiewicz. Wkrótce nowa świątynia stała się sanktuarium maryjnym, a wierni licznie pielgrzymowali do słynącego łaskami obrazu Matki Boskiej Pajęczańskiej. 

W 1810 r. Pajęczno ucierpiało na skutek wielkiego pożaru, który objął także świątynię. Mozolna odbudowa trwała do 1823 r. W czasie II wojny światowej okupanci ukradli cenniejsze elementy wyposażenia, a budynek przekształcili w obóz przejściowy, następnie magazyn zbożowy i stolarnię. Po wojnie kościół poddano kilku remontom. W efekcie jednego z nich przeniesiono na teren dawnego cmentarza przykościelnego nagrobek A. Sławiankowskiego, wykonany z białego marmuru. Pierwotnie znajdował się on w kruchcie świątyni. 

Opis

Kościół położony jest w centrum Pajęczna, otacza go park. Jest orientowany. Posiada cechy klasycyzującego baroku. Kościół wzniesiono na nieregularnym planie połączonych ze sobą prostokątów.

Jest to budowla jednokondygnacyjna, o zwartej bryle, nakryta dachami dwuspadowymi. Najwyższą partię stanowi czterokondygnacyjna wieża umiejscowiona na przedłużeniu nawy, mieszcząca kruchtę. Jest ona zwieńczona hełmem z latarnią. Od strony północnej do nawy przylega kaplica św. Leonarda, a do węższego prezbiterium zakrystia.

Świątynię wzniesiono z cegły pełnej na zaprawie wapiennej, obustronnie otynkowano. Więźba dachowa krokwiowo-jętkowa. Zastosowano sklepienia ceglane kolebkowe. Dachy pokrywa blacha ocynkowana.

Rolę fasady pełni elewacja zachodnia, której najbardziej wysuniętym elementem jest wieża. Jej cztery kondygnacje wydzielono gzymsami. W bocznych ścianach wieży znajdują się wejścia do kościoła. W ścianach na każdej kondygnacji umieszczono otwory okienne zwieńczone półkoliście, w partii parteru są to blenda i wnęka w przyziemiu. W cofniętych ścianach nawy umieszczono symetrycznie dwa otwory okienne. Narożniki flankowane są płaskimi lizenami (ma to miejsce we wszystkich elewacjach). Elewacja północna jest najbardziej rozczłonkowana z powodu przylegających do ściany nawy kaplicy i zakrystii, oraz węższego od nawy prezbiterium. Elewacja posiada niewiele otworów okiennych i drzwiowych, ściany są gładko otynkowane. Elewacja wschodnia jest asymetryczna, ponieważ składają się na nią ściany prosto zamkniętego prezbiterium i zakrystii. Prezbiterium zostało zwieńczone trójkątnym szczytem, w którym znajduje się owalne okienko. Elewacja południowa posiada dwa otwory okienne w partii nawy i jeden w partii cofniętej ściany prezbiterium. We wszystkich elewacjach zastosowano niski cokół oraz gzymsy wieńczące.

Nawa kościoła złożona jest z dwóch przęseł. Od strony zachodniej znajduje się chór muzyczny z wyobloną częścią centralną podpartą na drewnianych filarach. Sklepienia nawy głównej wsparte są na lizenach. Wejście do kaplicy św. Leonarda zakomponowano w postaci dużego otworu arkadowego. Otwory okienne nawy i prezbiterium posiadają dekoracje stiukowe umieszczone w glifach.

Najcenniejszym elementem wyposażenia jest obraz NMP Pajęczańskiej Matki Bożej. Nie był on dotąd poddany badaniom, pozwalającym określić czas powstania. Najczęściej jest datowany na XVI w., choć w niektórych źródłach podaje się w. XIII i łączy jego sprowadzenie do Pajęczna z osobą arcybiskupa gnieźnieńskiego Fulka, a w XVI w. powstała srebrna sukienka. Już od XVII w. malowidło uchodziło za cudowne, gdyż dzięki modlitwom do niego wiele osób odzyskało zdrowie, zostało uwolnionych z niewoli itp. 

W r. 2005 r. obraz został ukoronowany koronami papieskimi. 

Jest on umieszczony w ołtarzu głównym z 1783 r. Z tego okresu pochodzą również ołtarze boczne. Pozostała część wykonano w XIX i XX w. Ściany i sklepienia pokryte są malowidłami wykonanymi w XX w.

Kościół dostępny cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza przed lub po uroczystościami kościelnymi, lub po ustaleniach z ks. proboszczem.

Oprac. Anna Michalska, NID OT w Łodzi, 24.02.2017 r.