Bibliografia

• Bötticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, H. IV. Ermland, Königsberg, 1894, s. 165-168.
• Chrzanowski T., Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Olsztyn, 1978, s. 113 - 122.
• Dzieje sztuki polskiej, tom drugi: Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskieg: t.II Katalog Zabytków, pod red. Andrzeja Włodarka, Warszawa 1995, s. 178-179.
• Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn, 1992, s. 38-40.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 2: Województwo elbląskie, z.1: Braniewo, Frombork, Orneta i Okolice, Warszawa, 1980, s. 145-156.

Orneta (niem. Wormditt) przywilej lokacyjny otrzymała w 1313 roku, gdy biskupem warmińskim był Eberhadt z Nysy. Pierwsi proboszczowie z Ornety są wymieniani w dokumentach z 1312 i 1326 r. (plebani Henryk i Albert pruski), co dowodzić może istnienia w tym wczesnym okresie budowli kościelnej. Pierwsza wzmianka o kościele orneckim znajduje się w wydanym 14 sierpnia 1359  r. przez biskupa Jana Stryprocka dokumencie odnawiającym przywilej lokacyjny. Budowę obecnego kościoła farny rozpoczęto w czasach biskupa Hermana z Pragi, sprawującego biskupstwo na Warmii w latach 1338-1349. Kościół w Ornecie był budowany w dwóch głównych etapach, od l. 40. XIV w. do końca XV wieku. W pierwszym etapie powstała trójnawowa bazylika z prosto zamkniętym prezbiterium, z zakrystią przy północno-wschodnim narożniku korpusu oraz z wieżą od zachodu włączoną w korpus i ujętą po bokach dwuprzęsłowymi kaplicami, znajdującymi się na przedłużeniu naw bocznych. Końcowym etapem budowy korpusu było przesklepienie zakrystii oraz naw bocznych. Konsekracji fary orneckiej ku czci Boga Wszechmogącego, Chwalebnej Panny Maryi oraz świętych patronów Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty dokonał biskup warmiński Henryk III Sorbom w 1379 roku. Już w latach 90. XIV wieku rozpoczął się drugi etap w historii budowlanej kościoła, który trwał przez cały XV wiek. Do naw bocznych bazyliki dobudowano pełny ciąg przesklepionych kaplic bocznych tej samej wysokości i otwartych do wnętrza kościoła, zwieńczonych szczytami. W okresie tym przebudowano również kaplice przywieżowe i pierwotną emporę nad zakrystią, wykonano zwieńczenia ścian wschodniej i zachodniej kościoła w formie attyk oraz przesklepiono nawę główną (sklepienie wielogwiaździste). Ściany zewnętrzne kaplic ozdobiono unikalnym fryzem z płytek ceramicznych. W 1494 roku sufragan płocki Jakub dokonał rekonsekracji kościoła. Po wojnie polsko-krzyżackiej kościół był remontowany ok. 1525 roku. Prawdopodobnie zniszczone wówczas szczyty kaplic północnych zostały zmienione podczas ich naprawy. Kolejne straty budowla poniosła podczas pożaru w 1730 roku, po którym napraw wymagały dachy kaplic. Prawdopodobnie w latach 1740-1750 do ściany prezbiterialnej dobudowano trójboczny aneks. W okresie barokowym kościół otrzymał również wystrój i wyposażenie wnętrza Na przełomie XIX i XX wieku budowlę poddano regotyzacji, między innymi odtwarzając szczyty kaplic północnych; odsłaniając i odnawiając najstarsze polichromie wewnątrz kościoła; uzupełniając braki w ceramice budowlanej, w tym w ceramicznym fryzie o motywach maswerkowych oraz rekonstruując maswerki okienne. W 1945 r. uszkodzona została wieża oraz szczyty południowe, ich naprawa miała miejsce w pierwszych latach powojennych. Współcześnie przeprowadzono szereg prac konserwatorskich elementów z wyposażenia i  wystroju kościoła, w tym m.in. ołtarza głównego. Kościół w Ornecie znajduje się w południowo-zachodniej części założenia staromiejskiego, tuż przy narożniku placu rynkowego. Jest budowlą orientowaną, założoną na rzucie prostokąta, w formie trójnawowej i czteroprzęsłowej bazyliki z prosto zakończonym prezbiterium, z dwuprzęsłową zakrystią w narożniku północno-wschodnim (i emporą na piętrze), z kwadratową wieżą od zachodu włączoną w korpus oraz z większymi, kwadratowymi kaplicami przywieżowymi, otwartymi w kierunku naw bocznych. Do naw bocznych korpusu bazyliki przylega od strony północnej i południowej ciąg kaplic, otwartych arkadami do wnętrza kościoła. Przy narożniku północno-zachodnim kościoła znajduje się wieloboczna wieżyczka ze schodami, a na osi ściany wschodniej – niewielki, trójbocznie zamknięty aneks. Kościół został wzniesiony na kamiennych fundamentach, murowany z cegły w wątku gotyckim (korpus i wieża) oraz gotyckim i wendyjskim (kaplice). Z ceglanymi ścianami kościoła kontrastują tynkowane blendy, poziome pasy fryzów oraz ościeża okienne. Bazylikowy korpus kościoła, od strony wschodniej i częściowo zachodniej, wzmacniają przypory (proste i ukośne na dawnych narożach korpusu), o ozdobnych zakończeniach w formie aedicul z ceramicznymi detalami (żabkami) w zwieńczeniu. Najwyższa nawa główna kościoła jest przykryta odrębnym dachem dwuspadowym z  czterema niewielkimi lukarnami; nawy boczne oraz kaplice – wspólnymi dachami dwuspadowymi, poprzecznymi, sięgającymi wysokości nawy głównej i przesłoniętymi odrębnymi szczytami. Wieża jest przykryta dachem namiotowym, ośmiopołaciowym, powtarzającym kształt najwyższej, ośmiobocznej kondygnacji. Więźba dachowa nad nawą główną jest storczykowa, datowana na 1363 r.; oryginalna z czasów budowy jest także konstrukcja dzwonna w wieży (sprzed 1379 r.). Z koszy zlewowych dachów poprzecznych kaplic wysuwają się ozdobne rzygacze z XIX wieku w kształcie smoków, które odprowadzają nadmiar wody opadowej. Nawę główną kościoła doświetlają okna ostrołukowe (po cztery w ścianach północnej i południowej). Jednolitą kompozycję ścian zewnętrznych kaplic tworzą naprzemiennie ostrołukowe okna z parą wąskich blend, które wydziela ciągły fryz (trójstrefowy na reprezentacyjnej elewacji północnej), złożony z ceramicznych płytek maswerkowych, ornamentalno-roślinnych i figuralnych (z charakterystycznymi płaskorzeźbionymi popiersiami w niszach z wimpergami). Z pionowych pasów płytek stworzone jest również obramienie ślepych portali północnych. Ceramiczne dekoracje kościoła orneckiego należą do unikatowego detalu architektonicznego w regionie. Ściany kaplic zwieńczone są rzędem powtarzalnych szczytów trójkątnych, podzielonych płaskimi, czworobocznymi słupkami sterczynowymi, ustawionymi równolegle do szczytu. Pomiędzy nimi znajdują się ostrołukowe blendy, zwieńczone trójkątnymi wimpergami, które mają podziały za pomocą ceglanego laskowania. Szczyt wschodni nawy (sterczynowy) posiada analogiczne podziały. Elewację wschodnią i zachodnią kościoła wieńczą dodatkowo ściany attykowe, umieszczone po bokach nawy głównej, które osłaniają poprzeczne dachy naw bocznych i kaplic. Attyki wschodnie tworzy gęsty rytm słupków sterczynowych i wąskich blend pomiędzy nimi, zwieńczonych trójkątnymi wimpergami (attyka południowo-wschodnia bez wimperg nad blendami). Szczególnie dekoracyjna jest północno-zachodnia ściana attykowa poprzez wypełnienie pól blend formą zwielokrotnionych wimperg. Gotycki kościół w Ornecie wyróżnia ilość szczytów sterczynowych, efektowne ścianki attykowe oraz bogactwo zdobień z formowanej cegły (profilowane krawędzie słupków sterczynowych, okien i blend; profilowane ościeża portali; żabki (czołganki) na krawędziach szczytów, zwieńczeń sterczyn i wimperg, a także maswerki okienne). Ponadto w blendach zachowały się ślady rytej i polichromowanej dekoracji maswerkowej. Dominantą kościoła orneckiego jest wysoka na 45 m wieża, z charakterystycznie zaakcentowanymi narożnikami o formie imitującej przypory, ścięte od góry i zdobione ostrołukowymi niszami. W przyziemiu wieży mieści się główny portal prowadzący do kruchty zachodniej. Wieża posiada dość surowe elewacje ceglane, zdobione jedynie wysoką, uskokową niszą, przeprutą w górnej części oknami. Wnętrze bazyliki dzielą na trzy nawy ostrołukowe arkady międzynawowe wsparte na ośmiobocznych filarach, ustawionych w dwóch rzędach po trzy. Kaplice boczne również otwierają się do wnętrza za pomocą ostrołukowych arkad. W całym kościele są sklepienia gwiaździste, jedynie w zakrystii – sklepienia krzyżowo-żebrowe. Wybrane wyposażenie: zespół gotyckich polichromii z pierwotnego wystroju: m.in. Koronacja NMP z ok. 1380 r., Św. Anna Samotrzeć w asyście świętych Jana Ewangelisty i Jakuba Większego, Męczeństwo Św. Sebastiana, Panny Mądre i Głupie, Wypędzenie przekupniów ze świątyni; wolnostojący krzyż gotycki z XV wieku; barokowy, trzykondygnacyjny ołtarz główny oraz barokowa ambona z 1744 roku, wykonane w reszelskim warsztacie Jana Chrystiana Schmidta; ambona z baldachimem, 1744 r., wykonana w reszelskim warsztacie Jana Chrystiana Schmidta; neogotyckie ołtarze boczne; po lewej stronie ze św. Elżbietą Węgierską patronką Ornety, św. Katarzyną oraz św. Barbarą; po prawej ołtarz Serca Pana Jezusa w formie tryptyku; dwa ołtarze rokokowe przy filarach środkowych; po prawej stronie ołtarz Matki Bożej Różańcowej z rzeźbami, wykonany w 1761 roku przez artystę Krzysztofa Perwangera z Tolkmicka, po lewej – ołtarz Świętej Rodziny, wykonany w 1764 roku przez Jana Freya z Braniewa; ołtarz z czarnego i czerwonego marmuru oraz alabastru w kaplicy mariackiej, 1646 r. (pierwotnie należący do braniewskich jezuitów); ołtarz boczny w nawie południowej, w kaplicy św. Piotra i Pawła,1617 r. stalle ławników miejskich z 1570 r. z portretem biskupa Stanisława Hozjusza; ława patronacka z postacią Boga Ojca z 1574 r. (przy wejściu do zakrystii), z fundacji Karola Junga, radcy miejskiego; mosiężny świecznik (żyrandol) w nawie głównej z 1576 roku z dwustronną figurą Błogosławionej Dziewicy, wykonany przez Hermana Beninngka z Gdańska; prospekt organowy, 2 ćw. XVIII w.; późnogotycka monstrancja z końca XV w. lub początku XVI w.; sześć kielichów z XVII wieku i kilka późniejszych; relikwiarz barokowy z wizerunkiem św. Barbary; lampa wieczna z ok. 1700 roku. Model 3D > https://sketchfab.com/3d-models/warmia-orneta-gotycki-koscio-8df4f81f069a4f92895f78a776508bc2