Wybitne dzieła sztuki zgromadzone w kościele wiążą się z mecenatem Szydłowieckich, przy czym wyróżnia się wysokim poziomem artystycznym zespół nagrobków. Swoistego rodzaju dekoracją wnętrza są wielkie panoramiczne polichromie przedstawiające słynne zwycięstwa oręża polskiego.

Historia

Romański kościół wzniesiono w 3. ćwierci XII wieku, ale niejasne są początkowe dzieje fundacji. Jan Długosz widział w fundatorach zakon Templariuszy, inni powstanie kościoła wiązali z cystersami i ich akcją misyjną na Rusi lub uważali Opatów za siedzibę benedyktynów - eremitów czy też fundację książęcą dla kanoników regularnych. Ostatnio przeważa pogląd, że kościół budowany był z myślą o zgromadzeniu kanonickim z fundacji księcia krakowskiego i sandomierskiego Kazimierza II Sprawiedliwego. W początkach XIII wieku doszło do niewielkich przekształceń budowli, może z udziałem działających wówczas w Małopolsce warsztatów cysterskich. Zapewne w XIV wieku nastąpiła katastrofa budowlana, pociągająca za sobą zniszczenie północnej wieży i przylegającego doń narożnika świątyni, których odbudowa trwała przynajmniej do końca średniowiecza. W 2. połowie XV wieku powstał szereg przybudówek od strony północnej oraz przebudowano dawny kapitularz. W wyniku niespodziewanego najazdu tatarskiego we wrześniu 1502 roku spłonęło miasto razem z kolegiatą, pełniącą już wówczas funkcje parafialne. Ratowanie świątyni rozpoczęto od założenia sklepień o późnogotyckim, sieciowym charakterze. Nadbudowano zniszczone fragmenty ścian, w tym ściany szczytowe transeptu oraz prezbiterium. Prace nabrały tempa po 1514 roku,  kiedy to biskupi lubuscy, dotychczasowi właściciele Opatowa, sprzedali miasto i dobra opatowskie wybitnemu dyplomacie i mecenasowi sztuki, kanclerzowi wielkiemu koronnemu Krzysztofowi Szydłowieckiemu. Wielkimi dobroczyńcami kolegiaty byli w XVII wieku ksiądz Andrzej Tarło herbu Topór, a w XVIII wieku ksiądz Maciej Flaszyński, którego staraniem powstały ołtarz główny, zapewne dzieło Tomasza Huttera, oraz bogato rzeźbione ławki i ołtarze dłuta Johanna Georga Lehnera z Opawy, nowy chór muzyczny słynnego opawskiego organmistrza Wacława Thiela oraz dekoracja malarska sklepień prezbiterium i transeptu, poświęcona św. Marcinowi i wielkim bitwom polskich dziejów, ukończona w 3. ćwierci XVIII wieku.

Opis

Zespół kościoła kolegiackiego usytuowany jest na wschód od opatowskiego rynku. Kolegiata jest kamienną, trzynawową budowlą z transeptem, z prezbiterium i ramionami transeptu zakończonymi absydami oraz dwuwieżową fasadą, przy czym wieża północna nadbudowana została po zniszczeniu i otynkowana. Pomiędzy wieżami widoczne jest główne wejście, z czytelnymi przekształceniami. Zapewne około połowy XIV wieku powstało zachowane do dziś wejście, wykorzystujące pierwotną arkadę środkową, wraz z głębiej osadzonym, profilowanym, ostrołukowym gotyckim portalem. Powyżej widoczne są resztki romańskiego fryzu z motywem fantastycznych zwierząt oraz czworoliści. W elewacjach bocznych dominują przybudówki, powstałe w XV i XVI wieku. W elewacji północnej wyróżnia się portal prowadzący do sieni kościoła, z płaskorzeźbioną dekoracją roślinną oraz herbami Odrowąż Szydłowieckich i Łabędź matki kanclerza Zofii z Goździkowa i Pleszowa, powstały zapewne około 1514-1515 roku. Ramiona transeptu o romańskich ciosowych murach, nadbudowane szczytami w 1. połowie XVI wieku, z romańskimi absydkami od wschodu. Prezbiterium, bogato zdobione fryzem arkadkowym wspartym na cienkich lizenach, także ze szczytami nadbudowanymi w początkach XVI wieku i zdobionymi sterczynami z herbami. Trzynawowe bazylikowe wnętrze dzielone jest czworobocznymi filarami, niosącymi arkady międzynawowe, wsparte na impostach, zdobionych rytą romańską dekoracją roślinną i ornamentalną. Z pocz. XIII wieku pochodzi bogato opracowany portal północny, z parami kolumienek o głowicach zdobionych ornamentacją roślinną. Nawy kryte późnogotyckim sklepieniem żebrowym o tzw. układzie sieciowym, z zachowanymi fragmentami dekoracji malarskiej, wykonanej przez Matiasa de Coczko i ukończonej w 1547 roku. Z Szydłowieckimi wiąże się szereg pomników nagrobnych, w tym nagrobek samego kanclerza, wykonany już po jego śmierci w 1532 roku ze słynną wielopostaciową sceną poniżej, tzw. Lamentem opatowskim. Obok dwa pierwsze w Polsce nagrobki dziecięce synów kanclerza, zmarłego w 1527 roku Zygmunta oraz zmarłego w 1525 roku Ludwika Mikołaja. W ciągu XVIII stulecia powstała iluzjonistycznie malowana dekoracja malarska, w tym sceny poświęcone patronowi kościoła, św. Marcinowi z Tours oraz przedstawiające wspaniałe zwycięstwa oręża polskiego, bitwę na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 roku, bitwę pod Grunwaldem stoczoną 15 lipca 1410 roku z Krzyżakami oraz sceny związane z Odsieczą wiedeńską króla Jana III Sobieskiego z września 1683 roku. W obrębie ogrodzenia z wejściem od strony południa znajduje się w południowo-wschodnim narożniku murowana dzwonnica z połowy XIX wieku.

Obiekt dostępny z zewnątrz, możliwość zwiedzenia wnętrza za wiedzą księdza proboszcza.

Oprac. Jerzy Zub, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Fudalewski W., Miasto Opatów podług miejscowych źródeł i podań, Warszawa 1895.
• Łuszczkiewicz W., Kościół kolegiacki Śgo Marcina w Opatowie. Studyum zabytku romańszczyzny XII wieku w Polsce, (w:) Sprawozdania Komisyi do badania historyi sztuki w Polsce, t. VI, 1900, s. 17-41.
• Świechowski Z., Kościelec. Kościół p. w. sw. Wojciecha. Opatów. Kolegiata p. w. św. Marcina. Pomniki Architektury Polskiej, z. 1, 1954.
• Gąssowski J., Manteuffel T., Tomaszewski Z., Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w okresie od 7 do 30 maja 1953 r. nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym i architekturą romańską w Opatowie (w:) Przegląd Historyczny, t. XLV, 1954, s. 691-721.
• Tomaszewski A., Kuczyński J., Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w okresie od 30 czerwca do 10 lipca 1964 r. nad architekturą romańską w Opatowie (w:) Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, t. III, Kraków 1966, s. 105-123.
• Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. Walicki M., Warszawa 1971.
• Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974.
• Pałamarz P., Dzieje kolegiaty opatowskiej w ciągu XVIII wieku (w:) Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, t. XIII, Kraków 1984, s. 253-272.
• Świechowski Z., Architektura kolegiaty w Opatowie i jej geneza (w:) Opatów. Materiały z sesji 700-lecia miasta, Sandomierz 1985, s. 11-20.
• Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi Halickiej i Wołynia (w:) Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. XVII, 1996.
• Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
• Brzezina K., Na skrzyżowaniu dróg artystycznych, czyli o osiemnastowiecznym wyposażeniu rzeźbiarskim kościołów Opatowa (w:) Barok i barokizacja, Kraków 2007, s. 181-189.