Mieści cenne przykłady dzieł sztuki doby gotyku, renesansu i baroku. Ma także szczególne znaczenie jako miejsce związane z obradami sejmiku ziemskiego. W jej murach przechowywany jest tzw. przywilej opatowski, dokument z 1519 r., w którym Krzysztof Szydłowiecki - właściciel Opatowa -  potwierdza zabezpieczenie bytu materialnego zarówno kolegiaty, jak i miasta.

Zespół kolegiaty pod wezwaniem św. Marcina Biskupa w Opatowie został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 lutego 2023 roku.

Wartość i znaczenie zabytku

Kościół kolegiacki jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej na ziemiach polskich. Szczególne znaczenie artystyczne i naukowe kolegiaty ma faza romańska. Kamienna świątynia prezentuje typ bazyliki dwuwieżowej. Jej forma architektoniczna przetrwała w znacznej mierze w pierwotnym kształcie, a późniejsze przebudowy nie wpłynęły znacząco na zmianę sylwety zabytku. Surowa i prosta bryła charakteryzuje się skromną dekoracją zewnętrzną. Można jednak założyć, że część elementów dekoracyjnych usunięto podczas późniejszych przebudów.

W dziedzinie plastyki romańskiej należy wyróżnić niezwykle interesujący fragment płaskorzeźbionego fryzu z motywami rozet i smoków umieszczony na fasadzie świątyni oraz detale dekoracji kamieniarskiej filarów międzynawowych we wnętrzu. Dekoracje te noszą znamiona tradycji włoskich przeniesionych na grunt polski przez środowisko saksońskie.

Wyjątkową rangę artystyczną prezentuje także nowożytny wystrój kolegiaty. W jej murach znajdują się wybitne przykłady renesansowej rzeźby sepulkralnej w postaci zespołu nagrobków kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego oraz jego dzieci: Anny, Ludwika Mikołaja i Zygmunta autorstwa znakomitego grona rzeźbiarzy: Bernardino Zanobi de Gianotis z Krakowa, Giovanniego Cini ze Sieny i być może Bartłomieja Berrecciego, którego warsztatowi przypisuje się wykonanie nagrobka małego Ludwika Mikołaja - jednej z pierwszych renesansowych realizacji sepulkralnych przedstawiających śpiące niemowlę w pozie „sansovinowskiej”.

Dominującym w tym zespole jest nagrobek kanclerza powstały w latach 1533-1541. Realizacja należy do najlepszych przykładów renesansowej rzeźby nagrobkowej w Polsce. Najsłynniejszym jej elementem jest tzw. Lament Opatowski, płyta z mosiądzu przedstawiająca grupę dyskutujących postaci, skupionych wokół ustawionego w centrum kompozycji stołu. Scenę tę często interpretuje się jako lament dworzan na wieść o śmierci kanclerza Szydłowieckiego, jednak ostatecznie nie rozpoznano jej prawdziwej wymowy. Szczególne znaczenie mają polichromie na ścianach i sklepieniach powstałe na przestrzeni XVI, XVII i XVIII w. Stanowią one istotny walor świątyni. Najbardziej charakterystycznymi dziełami są wielkoformatowe przedstawienia bitew na Psim Polu, pod Grunwaldem i pod Wiedniem znajdujące się na ścianach transeptu i prezbiterium.

Kolegiata opatowska, jako świadek istotnych wydarzeń oraz miejsce związane z ważnymi postaciami historycznymi, jest zabytkiem o randze historycznej w skali kraju. Geneza świątyni stale stanowi pole dociekań naukowych. Powstające na jej temat teorie łączy jedno – podkreślenie wyjątkowej rangi świątyni w pierwszych wiekach jej funkcjonowania.

Kolegiata wiąże się ponadto z postacią Krzysztofa Szydłowieckiego (1466-1532) – jednego z najpotężniejszych możnych swoich czasów, kanclerza wielkiego koronnego, kasztelana sandomierskiego i krakowskiego, wojewody krakowskiego, starosty krakowskiego i in. Kanclerz, będąc właścicielem Opatowa, uczynił kolegiatę nekropolią swojego rodu.

Oprócz roli sakralnej kolegiata zyskała znaczenie polityczne. Przez kilkaset lat stanowiła miejsce modłów i obrad szlachty zjeżdżającej do Opatowa na sejmik ziemski.   

Ważnym aspektem w ocenie wartości obiektu jest trwałość krajobrazu Opatowa współtworzonego przez charakterystyczną bryłę kolegiaty wznoszącej się na wyniesieniu. Do dzisiaj niezakłócony pozostaje widok na monumentalną sylwetę świątyni.

Historia

Geneza świątyni nie jest jasna. Brak jest źródeł z XII i XIII w., a i późniejsze niewiele rozstrzygają. Jej budowę datowaną na połowę XII w. badacze łączyli z benedyktynami, templariuszami, kanonikami regularnymi albo cystersami. Obecnie przyjmuje się, że świątynia jest fundacją książęcą dokonaną przez  Kazimierza II Sprawiedliwego lub Henryka Sandomierskiego z przeznaczeniem dla zgromadzenia kanonickiego księży świeckich.

Kolegiata zachowała się w pierwotnej bryle i dyspozycji przestrzennej, choć kilkukrotnie ulegała przebudowom. W XIII w. budowniczowie wywodzący się prawdopodobnie ze środowiska cysterskiego dokonali przebudowy świątyni. Powstało wówczas prezbiterium z prostokątnym zamknięciem dekorowane na zewnątrz fryzem arkadkowym i lizenami. Prawdopodobnie jeszcze na przełomie XII i XIII w. dokonano przebudowy masywu zachodniego świątyni, o czym świadczą zarysy dawnych elementów architektonicznych.

Wiadomo, że na początku XIII w. świątynia już funkcjonowała jako kolegiata. W 1232 (37?) r. książę Henryk Brodaty przekazał ją biskupom lubuskim wraz z całym zespołem osadniczym Opatowa. W XIV w. zawaliła się wieża północna świątyni (odbudowana w XV w.). W 1471 r. do kolegiaty przeniesiono parafię opatowską, a w związku z nową funkcją (kościół parafialny) rozbudowano ją wzdłuż naw o zakrystię i kostnicę.  

W 1514 r. nieco podupadłe miasto, nadwyrężone najazdami Tatarów i pożarami, kupił Krzysztof Szydłowiecki (1466-1532). Kolegiatę, która od XV w. była stałym miejscem obrad sejmików, kanclerz uczynił nekropolią rodu. Kontynuował też odbudowę spalonego kościoła. Po pożarze w 1502 r. nawę główną, dotąd krytą drewnianym stropem przekryto późnogotyckim sklepieniem sieciowym, wymieniono koronę murów transeptu i naw bocznych, przemurowano ściany prezbiterium, transept i prezbiterium zwieńczono gotyckimi szczytami, nadbudowano też szczyt fasady, zmieniono system komunikacji zamurowując niektóre portale, poszerzono część okien lub wybito nowe, zakończono dobudowę jednokondygnacyjnych pomieszczeń wzdłuż nawy głównej.

W 1519 r. Szydłowiecki wystosował przywilej opatowski zabezpieczający byt materialny zarówno kolegiaty, jak i miasta. Dokument ten iluminował Stanisław Samostrzelnik – wybitny malarz i miniaturzysta przebywający w służbie u kanclerza od 1511 r., reprezentujący w sztuce polskiej okres przejścia stylu gotyckiego w renesansowy. Przywilej zachował się i do dzisiaj jest przechowywany w archiwum kolegiaty. Po śmierci kanclerza dzieła odbudowy dokończyli jego spadkobiercy. W kolejnych stuleciach prace prowadzone w kolegiacie obejmowały założenie sklepień w prezbiterium, transepcie i nawach bocznych oraz wprowadzenie polichromii oraz barokowego wyposażenia. W 3. ćwierci XVIII w. ukończono wielkoformatowe polichromie przedstawiające sceny z najsłynniejszych bitew polskich. Ukształtowany wówczas wygląd wnętrz i bryły kolegiaty zachował się do czasów obecnych. Na początku XX w. prowadzono prace polegające na odjęciu wtórnych skarp od absydy południowej, wybiórczej wymianie zwietrzałej okładziny z ciosów w obrębie fasady. W 1911 r. przy okazji tych prac odkryto na fasadzie romański fryz ze smokiem i rozetami.

Podczas II wolny światowej uszkodzeniu uległy sklepienia. Od połowy XX w. na terenie kolegiaty prowadzone są z przerwami prace konserwatorskie i badawcze.

Opis

Kolegiata zlokalizowana jest w centrum Opatowa, na lessowym wzgórzu (Wzgórze Kolegiackie) na zachód od starego miasta (Wzgórze Miejskie), w pobliżu doliny rzeczki Opatówki. Od strony wschodniej wzniesienie ograniczone jest Bramą Warszawską i ulicą Tadeusza Kościuszki, od południowej – ul. Generała „Grota” Stefana Roweckiego, od zachodniej – ul. Kolegiacką, od północnej - ul. Legionów.

W skład zespołu kolegiaty wchodzą: świątynia, dzwonnica, teren dawnego cmentarza kolegiackiego i murowane ogrodzenie.

Kolegiata jest orientowaną, trójnawową bazyliką z transeptem o ramionach zamkniętych od wschodu absydami, z prostokątnym prezbiterium oraz z dwuwieżowym masywem zachodnim. Kilkukondygnacyjne, wysokie wieże z otworami w formie biforiów, wieńczą baniaste hełmy barokowe. Budowlę wzniesiono w technice opus emplectum licowanej regularnymi ciosami z lokalnego piaskowca. Tynk na elewacjach zachował się fragmentarycznie (głównie na dobudówkach i wieży północnej). Przestronne wnętrze kolegiaty rozdzielają dwa rzędy prostokątnych filarów wspierających arkadowanie o półkolistym wykroju. Nawa główna przekryta została późnogotyckim sklepieniem sieciowym, nawy boczne - sklepieniami żaglastymi z lunetami. Wzdłuż naw bocznych ciągną się dobudowane w późniejszych stuleciach, jednokondygnacyjne pomieszczenia o funkcjach m.in. zakrystii, kruchty, kapitularza.

Obecnie wejście główne do świątyni znajduje się od strony południowej, pierwotnie zaś zlokalizowane było między wieżami, w obrębie fasady. Świadczy o tym wmurowany wtórnie romański portal z archiwoltami uskokowymi z osadzonym wewnątrz jeszcze późniejszym, ostrołukowym portalem gotyckim. Prowadzą do niego współczesne kamienne stopnie. Obok i powyżej widoczne są ślady średniowiecznych i nowożytnych przemurowań w postaci zarysu pierwotnego trójarkadowego wejścia do nieistniejącej obecnie kruchty oraz zarys podniesionego w XVI w. szczytu romańskiego.

W wystroju świątyni przeważa styl barokowy (wielkoformatowe polichromie przedstawiające zwycięstwa oręża polskiego w bitwach na Psim Polu, pod Grunwaldem i pod Wiedniem, przedstawienia dwunastu apostołów, sceny z życia św. Marcina z Tours), zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz zachowały się detale i fragmenty dekoracji romańskiej (części impostów filarów międzynawowych, fragment płaskorzeźbionego fryzu na fasadzie z motywami rozet i fantastycznych smoków, dekorowane analogicznym motywem rozet biforia w wieży południowej, portale w fasadzie i kruchcie, fryz arkadkowy na elewacji w części prezbiterium wsparty na cienkich lizenach), świadectwa stylu gotyckiego (kamienne szczyty transeptu i prezbiterium ze sterczynami, portale, polichromia z Ukrzyżowaniem w kapitularzu, krucyfiks częściowo zrekonstruowany) oraz renesansowego – strop kasetonowy pod chórem muzycznym, freski sygnowane przez Matiasa de Coczko. Głównymi akcentami wyposażenia są natomiast romańska kropielnica kamienna w kształcie kielicha, renesansowe nagrobki rodziny Szydłowieckich, obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pocz. XVI w., włoski, przypisywany T. Vitiemu (szkoła umbryjska) wg tradycji sprowadzony przez Szydłowieckiego, osiemnastowieczne dzieła snycerskie: ławki, nastawy ołtarzowe, konfesjonały, ambona, stalle kanonickie itp. oraz organy wykonane przez mistrza W. Kiehla z Opawy.

Zespół nagrobków Szydłowieckich

Zespół czterech renesansowych nagrobków marmurowych rodziny Szydłowieckich znajduje się obecnie w północnej części transeptu, a przeniesiony został zapewne z prezbiterium. Nagrobki należą do kanclerza koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego oraz jego dzieci – Anny (zm. 1536 r.), Ludwika Mikołaja (zm. 1525 r.) i Zygmunta (zm. 1527 r.). Trójkondygnacyjny nagrobek kanclerza wyróżnia się skalą, wykonaniem i bogatą koncepcją znaczeniową. Na cokole ustawiona jest prostokątna, wydłużona płyta z mosiądzu odlewana, cyzelowana i grawerowana przedstawiająca zgromadzenie osób stojących i siedzących za stołem, tzw. „Lament opatowski”. Powyżej znajduje się ustawiona skośnie mosiężna płyta ukazująca postać magnata w zbroi rycerskiej, a najwyższa kondygnacja jest współczesną kompilacją pozostawionych elementów po demontażu znajdującej się tam wcześniej płyty nagrobkowej syna Zygmunta. Płyty mosiężne ujęte są w architektoniczno-rzeźbiarską oprawę kamienną, „Lament” w panoplia, a postać kanclerza – w przedstawienia św. św. Krzysztofa i Zygmunta. Nagrobki Anny i Zygmunta mają formę płyt z płaskorzeźbionymi postaciami zmarłych, a nagrobek Ludwika Mikołaja – cokołu zwieńczonego pełnoplastyczną rzeźbą przedstawiającą śpiące dziecko. 

Fryz romański na fasadzie

Na fasadzie kolegiaty, w połowie wysokości fasady romańskiej (przed podwyższeniem) znajduje się częściowo zachowany, przerwany przez później wprowadzone wysokie okno, płaskorzeźbiony fryz z przedstawieniami regularnych, czterolistnych rozet i motywami smoków. Od dołu i góry fryz obwiedziony jest płaską, wąską listwą. Relief jest płytki, powstały głównie poprzez wybranie tła. Fryz jest niekompletny, a pojedyncze jego komponenty odnaleźć można m.in. wmurowane nad portal wewnętrzny prowadzący na wieżę północną, na południowej elewacji kolegiaty, we wnętrzu wieży południowej.

Dawny cmentarz i dzwonnica

Na wschód od świątyni i nieco szerzej znajduje się teren dawnego cmentarza przykolegiackiego, a przy południowo-wschodnim narożniku ogrodzonego terenu - dziewiętnastowieczna murowana dzwonnica w stylu eklektycznym. Powstała na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, nakryta dachem namiotowym. Narożniki budowli - boniowane. Teren otoczony został murowanym ogrodzeniem z kamienia łamanego i cegły o różnie i w różnym czasie zrealizowanych odcinkach, z których osiemnastowieczny odcinek od strony wschodniej jest najbardziej reprezentacyjny. W obrębie południowego fragmentu ogrodzenia znajduje się barokowa brama główna wjazdowa. Obok otworu wjazdowego osadzono furtę dla pieszych z kamiennym portalem. Od wschodu znajduje się furta prowadząca na schodki zbiegające w kierunku ulicy Kościuszki, a od zachodu - metalowa, współczesna brama, stanowiąca drogę pożarową oraz przejście dla pieszych.