Późnobarokowa świątynia, o zrębach gotyckich i romańskich, kryje w swym wnętrzu dzieła uznanych rodzimych artystów, m.in.: Macieja Polejowskiego (ołtarz gł. 1764-65) i bernardyńskiego zakonnika Franciszka Lekszyckiego (obrazy ołtarzowe św. Antoni Padewski i Ekstaza św. Franciszka z 1649 r.). Niemniej wartościowe są umieszczone w klasztorze krucyfiks z ok. 1420-25 r. i „marmurowe” epitafia i nagrobek z lat 30.-60. XVII wieku.

Historia

Bernardyński zespół klasztorny jest położony w najstarszej części Opatowa, zwanej Żmigrodem, która swą metrykąga się przełomu X/XI wieku. Pierwszy, drewniany kościół w tym miejscu wzniósł Kazimierz Odnowiciel w 1040 r, a jego poświecenie nastąpiło w r. 1060. Kolejną już murowaną świątynię wystawiono tutaj, wg badań archeologicznych, w k. XI lub na pocz. XII wieku. W 1144 r. rozbudował ją Piotr Włostowic. W 1326 r. istniała przy nim parafia. W 1467 r. ówczesny właściciel miasta- bp lubuski Krzysztof Fryderyk II i ks. Jan Mychowski przekazali świątynię par. bernardynom, co w 1469 r. zaakceptowały władze zakonu. Fakt ten wywołał spór pomiędzy mnichami a okolicznym klerem, zakończony dopiero w 1479 roku. W jego trakcie bp krakowski Jan Rzeszowski w 1471 r. przeniósł parafię i jej uposażenie do opatowskiej kolegiaty, a w 1472 r. wydał zakonnikom drugi akt fundacyjny. W latach 80.-90. XV w. dzięki wsparciu mieszczan opatowskich i możnowładców (głównie Jana Tarły), zakonnicy zbudowali nowy kościół i silnie obwarowany klasztor. Najpewniej pracami budowlanymi kierował zakonny murator Klemens Almanus (zm. 1540), a wystrój świątyni wykonali jego współbracia snycerz Benedykt z Pilzna i malarz Franciszek z Sieradza. W latach 1621-22 staraniem małżeństwa Jankowskich wyremontowano kościół i dobudowano do niego od północy kaplice śś. Anny i Franciszka. W latach 1655-57 i 1702 wojska szwedzkie uszkodziły budynki klasztorne. W 1722 r. rozpoczęto prowadzony w kilku etapach kilkudziesięcioletni gruntowny remont całego założenia. W jego trakcie w 1749 r. rozebrano wspominane kaplice, a w latach 1751-65 staraniem Łukasza Krzyżanowskiego przebudowano świątynię. W latach 1764-65 Maciej Polejowski wraz z warsztatem wykonał nowy ołtarz główny. Następnie w latach 1768-72 odnowiono klasztor, w 1784 r. z inicjatywy Felicjany Rychlewskiej pokryto wnętrze kościoła polichromią i wstawiono do sześciu ołtarzy obrazy. W czasie powstania styczniowego zakonnicy pomagali powstańcom, dlatego w 1864 r. władze rosyjskie skasowały klasztor. W 1897 r. popadającą w ruinę świątynię władze przekazały jako filialną miejscowej parafii, a w 1905 r. przekazały również budynki klasztorne. W latach 1901-13 wykonano remont kościoła (w 1901 r. Zdzisław Lenatrowicz przemalował polichromie). W 1939 r. bp sandomierski Jan Kanty Lorek zwrócił założenie bernardynom, którzy w ciągu następnego półwiecza kilka razy je remontowali m.in.: w latach 1946-47, 1954-60 (rozbiórka skrzydła pd., odkrycie romańskiej absydy) i 1984-88. W 1989 r. erygowano przy świątyni parafię. W latach 2002-12 przeprowadzono gruntowną renowację kościoła i jego wyposażenia, a także wykonano szereg prac konserwatorsko-budowlanych przy klasztorze i otaczających założenie murach.

Opis

Założenie klasztorne Bernardynów zajmuje wnętrze wielobocznej, rozległej działki położonej na wzgórzu w pn.-zach. części Opatowa. Składa się ono z barokowej świątyni pw. Wniebowzięcia NMP (o zrębach romańskich i późnogotyckich), trójskrzydłowego klasztoru, d. cmentarza i podwórza gospodarczego z zabudową i sadem oraz otaczającego ich muru obronnego.

Nieorientowana, salowa świątynia składa się z: prostokątnej, jednoprzęsłowej kruchty z chórem na piętrze, czteroprzęsłowej nawy z płytkimi wnękami ołtarzowymi i kwadratowego, zwróconego w kierunku zachodnim prezbiterium o zaokrąglonych narożach. Zbudowano ją z cegły i niewielkiej ilości kamienia, w całości wytynkowano. Kościół nakrywa dwuspadowy dach z wieżową sygnaturką. Spośród jego elewacji wyróżnia się dwukondygnacyjna, trójprzęsłowa fasada z ryzalitem na środku o zaokrąglonych narożnikach, zwieńczona dekoracyjnym szczytem ujętym spływami wolutowymi, z barokowymi figurami śś. Antoniego i Franciszka; obie kondygnacje podzielono pilastrami i gierowanym belkowaniem. Wnętrze świątyni ma ścięte naroża i jest podzielona parami pilastrów na przęsła. Nakryto je sklepieniami: żaglowe na gurtach (w nawie i prezbiterium) i kolebkowe z lunetami (w kruchcie i nad chórem muzycznym). Ściany i sklepienia zdobi polichromia z lat 1784, 1901 o tematyce maryjnej i motywach ornamentalnych (iluzjonistyczne ołtarze we wnękach). Wśród wyposażenia kościoła godnymi uwagi są: kulisowy ołtarz gł. z lat 1764-65 (proj. i wyk. M. Polejowski) wydzielający chór zakonny połączony z zapleckami stalli, w którym znajduje się „cudowny” obraz MB Pocieszenia z 2 poł. XVII w., rokokowe ambona i prospekt organowy, a także malowane nastawy ołtarzowe z obrazami z XVII-XVIII: (m.in. św. Antoni Padewski, Ekstaza św. Franciszka z 1649 r. wyk. Fr. Lekszycki) i barokowa rzeźba Chrystusa w Tłoczni Mistycznej w ołtarzu z 1850 roku.

Do południowej ściany świątyni przylegają pozostałości dawnego klasztoru w postaci: prostokątnego, piętrowego, trójtraktowe skrzydła wsch. i część skrzydła zach., połączone parterowym krużgankiem. Wymurowane zostały z cegły i kamienia, a także w całości wytynkowane. Klasztor przykrywają dachy: czterospadowy (nad skrzydłami wsch. i zach.) i pulpitowy (nad skrzydłem pd.). Wnętrza skrzydeł nakrywają sklepienia: kolebkowe z lunetami, beczkowe z lunetami, kolebkowo-krzyżowe i stropy Kleina. Wśród ich wyposażenia warto zwrócić uwagę na cenne „marmurowe” epitafia i nagrobek z lat 30.-60. XVII w. (wykonane przez kamieniarzy z Chęcin i Dębnika) i gotycki krucyfiks z ok. 1420-25.

Całe założenie otoczone jest obronnym murem, w którego części pd. i pd.-wsch. znajdują się skarpy i strzelnice kluczowe, a na osi fasady kościoła barokowa brama.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z przeorem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 18-05-2016 r.