Kształt kościoła stanowi cenny przykład architektury barokowej południowego Mazowsza.

Historia

Klasztor w Opactwie założony został przez benedyktynów, którzy sprowadzeni zostali tutaj z Prowansji z klasztoru Św. Idziego przez cześnika Sieciechowicza (syna słynnego Sieciecha, palatyna Władysława Hermana) około 1122 roku. Przypuszcza się, że pierwszy klasztor był drewniany, a jedynie kościół murowany. Ostatnimi fragmentami średniowiecznych budowli są pozostałości murów w fundamentach istniejącego kościoła. W swojej wieloletniej historii klasztor był kilkakrotnie niszczony. Obecne zabudowania klasztorne pochodzą z 1733 roku, w 1780 roku wzniesiono refektarz, zaś w 1800 roku pałac opacki. Kościół powstał w latach 1739-1770 pod nadzorem opatów Józefa Kurdwanowskiego i Wawrzyńca Bułharewicza. Prace wykończeniowe prowadził zaś opat Leonard Prokopowicz, za przyczyną którego w latach 1769-79 udekorowano wnętrze malowidłami ściennymi.

W 1819 roku klasztor został skasowany, a jego majątek, z wyjątkiem samych zabudowań, przejął rząd rosyjski. Dzięki staraniom parafian, świątynia została odnowiona w latach 1879-84 i przywrócona do kultu jednak już jako kościół parafialny. Prawdopodobnie wówczas rozebrano też część południową klasztoru, pozostawiając jedynie kamienny mur łączący dawne skrzydło wschodnie z przeoratem. W końcu XIX wieku wzniesiono także dzwonnicę i zachodnie ogrodzenie z czterema kapliczkami.

Podczas pierwszej wojny światowej kościół i klasztor zostały mocno zniszczone. W latach 20. XX wieku podjęto się jedynie odbudowy kościoła i wybranych budynków poklasztornych. Nie przywrócono całkowicie zburzonego skrzydła południowo-zachodniego oraz części skrzydła południowo-wschodniego, pozostającego do dzisiaj w trwałej ruinie. Na własność państwa przekazano część terenu przykościelnego wraz z dawnym pałacem opackim, który pełni do dzisiaj funkcje szkolno-wychowawcze. Po zniszczeniach ostatniej wojny kościół został odnowiony w latach 1943-1946.

Opis

Jest to najstarszy zabytek architektury w powiecie kozienickim. Na zespół poklasztorny składa się: kościół pw. Wniebowzięcia NMP, dzwonnica, przeorat (ob. plebania), pałac opacki (ob. specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy), ogrodzenie z kaplicami oraz fragmenty klasztoru, których część znajduje się w trwałej ruinie. Stojąc przodem do kościoła, z lewej strony znajduje się dawny pałac opacki, z którego do kościoła prowadził niegdyś bezpośredni krużganek. Po prawej stronie umiejscowiony jest przeorat (dzisiejsza plebania) i nieistniejące obecnie południowe skrzydło klasztoru, w którym znajdowały się cele zakonników, biblioteka, refektarz i pomieszczenia gospodarcze. W skrzydle wschodnim, którego fragmenty zachowały się w ruinie, usytuowane były kuchnie. W kompozycji zespołu można dostrzec oś widokową z dziedzińcem przed fasadą kościoła wraz z rosnącą wokół niej zielenią; całość ujęta została murem z kaplicami.

Obecny kościół pw. Wniebowzięcia NMP jest przykładem późnobarokowej architektury sakralnej. Architekt i budowniczy świątyni pozostaje nieznany. Budynek wzniesiony jest na planie krzyża greckiego o krótszych ramionach transeptu. Elewacje zostały faliście powyginane, fasada trójdzielna z wysokim cokołem, rozczłonkowana pilastrami, w zwieńczeniu żeliwny balkon. Na szczególną uwagę zasługuje wnętrze obiektu ozdobione iluzjonistycznymi polichromiami Szymona Mańkowskiego znajdującymi się na ścianach i sklepieniu. Namalowany ołtarz główny z postaciami św. Benedykta i św. Scholastyki, wzbogacony został drewnianym krzyżem z końca XVIII wieku oraz sceną Wniebowzięcia Matki Bożej w zwieńczeniu. W kopule przedstawiona została scena Adoracji Trójcy Świętej przez św. Benedykta. Dodatkowo, w medalionach nad otworami lóż znajdują się portrety m. in. Bolesława Chrobrego i Sieciecha, a także podobizny opatów zakonnych. Ponadto, do zabytkowego wyposażenia należą zdobione stalle w prezbiterium, organy z 1885 roku oraz pozłacana chrzcielnica szafkowa. W kryptach kościelnych spoczywa prawie 280 zakonników.

Ośrodek benedyktynów w Opactwie był ważnym miejscem życia religijnego i kulturalnego, zwłaszcza w zakresie kultury muzycznej. Znajdującą się w klasztorze szkołą opiekowała się Akademia Krakowska. Uczyli tu m. in. Jan Sylwiusz z Czarnolasu, późniejszy profesor filozofii Akademii Krakowskiej oraz poeta Sebastian Klonowic. Nauki wstępne pobierał tutaj także Jan Kochanowski. Klasztor posiadał jedną z największych bibliotek w kraju.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Bartłomiej Modrzewski, OT NID w Warszawie, 30.09.2014 r.