Wartość i znaczenie zabytku

Zamek kapituły warmińskiej w Olsztynie to przykład monumentalnej architektury gotyku ceglanego, którego budowę założenia rozpoczęto w 1346 r. i kontynuowano etapami do połowy XV wieku. W czasach baroku zamykający dziedziniec mur wschodni przebudowano na reprezentacyjne skrzydło mieszkalne. Zamek był jedną z głównych warowni, w której znajdowała się siedziba trzeciego, po fromborskim i pieniężnieńskim, największego komornictwa kapitulnego odpowiedzialnego za procesy lokacyjne na Warmii i za przestrzeganie prawa ustanowionego przez kapitułę.

Obiekt jako całość stanowi cenne świadectwo średniowiecznego warsztatu budowlanego. Duży walor autentyzmu bez wtórnych przekształceń historycznych posiada m.in. doskonale zachowaną gotycką murarkę piwnic skrzydła północnego. Wartość oryginalnej substancji zabytkowej ujawnia się również w zachowanych drewnianych konstrukcjach dachowych zarówno tych pochodzących z okresu średniowiecza, jak również więźbie rozpiętej nad skrzydłem barokowym. Unikalną autentyczną formą architektoniczną są istniejące do dziś konstrukcje hurdycji sprzężone z konstrukcją więźby dachowej skrzydła południowego, co stanowi wyróżnik olsztyńskiego zamku.

Architektura budowli, łącząca walory obronny, reprezentacyjny i mieszkalno-użytkowy prezentuje wysoką jakość rozwiązań technologicznych i artystycznych, charakterystycznych dla epoki, w której powstawała, a barokowa rozbudowa harmonijnie wkomponowana w gotycki kompleks dodaje jej charakteru rezydencjonalnego. Szczególnym elementem wystroju wnętrz zamku są zachowane sklepienia kryształowe w salach skrzydła północnego. Stopień zachowania oryginalnej substancji zabytkowej czyni olsztyński zamek jednym z cenniejszych założeń gotyku ceglanego.

Historia olsztyńskiego zamku nabiera szczególnego, wręcz światowego znaczenia z uwagi na postać Mikołaja Kopernika, który mieszkał na zamku jako administrator dóbr kapitulnych. Miejsce stanowi autentyczne świadectwo jego praktycznej działalności administracyjnej oraz działalności naukowej w obszarze astronomii, medycyny i ekonomii. Zachowała się tutaj bezcenna pamiątka jego pracy naukowej – własnoręcznie wykonana na ścianie krużganka skrzydła północnego tablica astronomiczna. Jest to jedyny zachowany materialny element instrumentarium wybitnego astronoma, najważniejszej postaci początków nauki nowożytnej.

Olsztyński zamek jest również przykładem historycznych i współczesnych pozytywnych praktyk konserwatorskich i długotrwałego, właściwego użytkowania na potrzeby muzealne, gdzie zgromadzone cenne zbiory stanowią dopełnienie zabytkowe wnętrza.

Historia

Biskupi warmińscy sprawowali władzą kościelną w diecezji, a na terenie wyodrębnionego dominium ziemskiego także władzę świecką (dominium to znane jest pod historyczną nazwą Warmii). Zamek olsztyński był jedną z głównych warowni, w której znajdowała się siedziba trzeciego po fromborskim i melzackim (pieniężneńskim), największego komornictwa kapitulnego odpowiedzialnego za proces lokacyjny i przestrzeganie prawa ustanowionego przez kapitułę. Na zamku mieścił się również główny skarbiec i spichlerz kapituły.

Budowę zamku rozpoczęto w 1346 roku i kontynuowano etapami do połowy XV wieku. Obiekt wzniesiony na planie czworoboku o wymiarach 56,5x 40 m składał się początkowo z czterokondygnacyjnego skrzydła północnego o wymiarach 40x22,6 z dwukondygnacyjnymi piwnicami. Pozostałe trzy boki wewnętrznego dziedzińca zamkowego z umiejscowioną pośrodku studnią otaczały mury obronne. W narożniku południowo-zachodnim usytuowano trzykondygnacyjną wieżę obronną, a w licu muru obronnego od strony wschodniej wieżę z przejazdem bramnym na dziedziniec. Wjazd na zamek prowadził od strony zachodniej przez most na Łynie. Przed końcem XIV wieku, w kurtynie muru południowego założenia wzniesiono drugie, pięciokondygnacyjne niepodpiwniczone skrzydło o funkcjach mieszkalno-gospodarczych przylegające do wieży narożnej, której nadbudowa o kolejne sześć kondygnacji miała cylindryczną formę. W dolnych kondygnacjach wieży znajdował się loch więzienny, natomiast w jednej z nadbudowanych górnych kondygnacji, wsparty na kroksztynach ustęp zamkowy (dansker). Zwieńczona stożkowym dachem wieża miała 29 metrów wysokości. W skrzydle północnym podwyższona kondygnacja reprezentacyjna mieściła kaplicę, refektarz i mieszkanie kanonika-administratora. Górne kondygnacje przeznaczone były na zamkowy spichlerz, a w piwnicach umieszczono skarbiec, zbrojownię i magazyny. Od strony dziedzińca do skrzydła północnego przylegały dwukondygnacyjne krużganki. W skrzydle południowym znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i komnaty gościnne. Na poziomie przyziemia ulokowano kuchnię, spiżarnię i browar. Górne kondygnacje pełniły funkcje spichlerza. Po zewnętrznej stronie skrzydła południowego, pod okapem dachu zamontowano szachulcowe hurdycje.

Na początku XV wieku założenie zamkowe otoczono pierścieniem zewnętrznych murów obronnych z okrągłymi i półokrągłymi basztami przystosowanymi do użycia broni palnej. Powstałe w ten sposób szerokie międzymurze zostało częściowo wybrukowane. W jego obrębie wzniesiono budynek koszar – późniejszy magazyn solny, zabudowania łaźni, stajni i wozowni. Pozostałą cześć międzymurza przeznaczono na ogrody. Od zachodu przy moście na Łynie wzniesiono bramę z wartownią flankowaną półokrągłą basztą, do wieży bramnej dobudowano przedbramie. Po długim okresie spokoju i stabilizacji, który trwał do 1410 roku, zamek i przylegające do niego miasto nękane było napadami i zniszczeniami wynikającymi z niestabilnej sytuacji politycznej. Ostatecznie w 1466 roku, po II pokoju toruńskim, Warmia przeszła pod panowanie Polski. W latach 1516-1520, z krótką przerwą na przełomie 1519/1520 r. funkcje administratora pełnił Mikołaj Kopernik – najwybitniejsza postać nie tylko wśród kanoników warmińskich, ale również genialny astronom, który pozostawił po sobie własnoręcznie wykonaną tablicę astronomiczną umieszczoną na wewnętrznej ścianie krużganka skrzydła północnego, nad wejściem do pomieszczeń mieszkalnych, które zajmował.

Po zawarciu traktatu krakowskiego w 1525 roku, na mocy którego Warmia pozostała w granicach Korony przeprowadzono przebudowy zarówno wewnątrz zamkowych skrzydeł jak też w obrębie murów obronnych. Kaplica św. Anny znajdująca się w skrzydle północnym została przeniesiona do skrzydła południowego, którego pomieszczenia pierwszego piętra zostały w tym celu przebudowane. W 1594 dach wieży nakryto blachą miedzianą. W północne naroże zewnętrznych obwarowań wbudowano basteję o średnicy 15 m.

W XVII wieku, w wyniku wojen szwedzkich zarówno miasto jak i zamek doznały licznych zniszczeń i grabieży. Sytuacja powtórzyła się w dobie wojny północnej w I połowie XVIII wieku. Ostatecznie w 1685 roku zamek został opuszczony przez administratorów kapituły i stał się wyłącznie siedzibą burgrabiego.

W latach 1756-1758 rozebrano wieżę bramną i mur kurtynowy od strony miasta i wybudowano trzecie, jednopiętrowe barokowe skrzydło zamkowe przykryte dwuspadowym dachem, z przejazdem bramnym na dziedziniec umieszczonym w części południowej. Nad fosą przerzucono most łącząc w ten sposób oba organizmy: zamek i miasto. Później most zastąpiono usypaną w fosie groblą. W przyziemiu nowego skrzydła mieściły się pomieszczenia urzędnicze i gospodarcze, a na piętrze reprezentacyjne i mieszkalne.

Po I rozbiorze Polski zamek został przejęty przez władze pruskie, które umieściły w nim Urząd Kontroli Majątków Państwowych. Skrzydło północne dzierżawiła gmina ewangelicka urządzając w nim szkołę, kaplicę i mieszkanie pastora.

W 1865 – 1871 przeprowadzone zostały prace restauratorskie obu gotyckich skrzydeł zamkowych zgodnie z wytycznymi Ferdynanda von Quasta i Fryderyka Augusta Stűlera, a w latach 1926-1929 z inicjatywy prowincjonalnego konserwatora zabytków przeprowadzono badania architektoniczne i konserwację zewnętrznych murów obronnych.

W latach 1909-1911 dokonano przebudowy skrzydła północnego i wschodniego na potrzeby siedziby prezydenta olsztyńskiej rejencji. Od strony północno-wschodniej do skrzydła barokowego dobudowano analogiczną stylowo oficynę.W 1921 roku część zamkowych pomieszczeń została przeznaczona na muzeum regionalne.

W 1945 r. zamek uniknął zniszczenia przez front radziecki i zaraz po wojnie został objęty opieką przez polskie władze i wyznaczony na siedzibę Muzeum Mazurskiego, które od 1975 roku nosi nazwę Muzeum Warmii i Mazur i jest instytucją samorządu województwa warmińsko-mazurskiego.

Opis

W obecnej formie olsztyńskie założenie zamkowe składa się z trzech skrzydeł: północnego, wschodniego i południowego oraz zamykającego je od strony zachodniej muru kurtynowego rozplanowanych na rzucie regularnego czworoboku. W południowo zachodnim narożniku znajduje się dziewięciokondygnacyjna wieża zamkowa, czworoboczna w części dolnej i cylindryczna w górnych kondygnacjach. Wymienione elementy tworzą obwód wewnętrzny założenia rozplanowany wokół dziedzińca pośrodku którego znajduje się studnia. Skrzydła: południowe, północne, wieża narożna i mur kurtynowy to budowle gotyckie wzniesione na kamiennej podwalinie i ścianach licowanych cegłą. Gotycki jest również zewnętrzny obwód murów obronnych. Skrzydło wschodnie to budynek wzniesiony w stylu późnego baroku, otynkowany z zachowaną gotycką bramą wjazdową prowadzącą na wewnętrzny dziedziniec.

Główne – północne skrzydło zamku to budynek czterokondygnacyjny, podpiwniczony – w części zachodniej dwie kondygnacje piwnic dwuprzęsłowych z krzyżowymi sklepieniami. Wszystkie pomieszczenia przyziemia przesklepione obecnie stropami Kleina miały pierwotnie sklepienia krzyżowe. Na głównym piętrze trzy duże pomieszczenia pełniące pierwotnie funkcję: refektarza, kaplicy i mieszkania administratora – obecne sale wystawowe muzeum. W pomieszczeniu zachodnim i środkowym zachowane sklepienia kryształowe, a w pomieszczeniu wschodnim czteroramienne sklepienie gwiaździste. Na ścianie zewnętrznej, przy pomieszczeniu zachodnim zachowany wykusz ustępowy. Dwie, jednoprzestrzenne górne kondygnacje skrzydła pełniły pierwotnie funkcje spichrzowo-obronne - w grubości muru zachowany szyb windy. Obecnie ich część została zaadaptowana na cele ekspozycji. Zachowany oryginalny wschodni szczyt budynku ozdobiony sterczynami i okulusami, zachodni, po pożarze w 1827 r. utracił gotyckie zdobienia. Zachowana oryginalna konstrukcja dachu składa się z 41 więzarów storczykowych. Pokrycie stanowi dachówka ceramiczna. Od strony dziedzińca wzdłuż ścian skrzydła północnego biegną dwukondygnacyjne krużganki pełniące podobnie jak w czasach historycznych funkcję komunikacyjną.

Skrzydło południowe stanowi niepodpiwniczona budowla pięciokondygnacyjna. Analogicznie do skrzydła północnego dwie górne kondygnacje jednoprzestrzenne przeznaczone były na cele spichrzowe. Wschodnią część skrzydła zajmuje wysoka dwuprzęsłowa kaplica św. Anny przeniesiona w 1530 r. ze skrzydła północnego. Pomieszczenie nakryte kopulastym sklepieniem sieciowym pełni obecnie funkcję sali wystawowo-konferencyjnej. W kondygnacji przyziemia znajduje się muzealny sklepik i kawiarenka oraz pomieszczenia gospodarcze. Zachowany od strony wschodniej schodkowy szczyt jest niesymetryczny – poszerzony z lewego boku o fragment osłaniający biegnące pod okapem dachu wzdłuż całej długości zewnętrznej ściany skrzydła hurdycje. Zachowana oryginalna konstrukcja hurdycji jest integralnie połączona ze storczykową więźbą dachową złożoną z 36 więzarów.

Więźby obu gotyckich skrzydeł zamkowych są przykładem doskonale zachowanych średniowiecznych konstrukcji dachowych, które noszą ślady jedynie niezbędnych napraw wynikających z długiego czasu funkcjonowania założenia.

Wysoka wieża narożna stanowi wyraźną dominantę w sylwecie zamku i miasta. Pierwotnie w piwnicach mieściła loch więzienny, a jej górne kondygnacje zajmowały wartownie. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się ciąg komunikacyjny prowadzący na szczyt udostępniony zwiedzającym jako punkt widokowy.

Spinający całość wewnętrznej części założenia od strony zachodniej, gotycki mur kurtynowy zachował się w niepełnej wysokości.

Barokowe, wschodnie skrzydło zamku posadowione na pozostałościach rozebranego wschodniego gotyckiego muru kurtynowego jest budynkiem jednopiętrowym dziesięcioosiowym z wysoką użytkową suteryną, wypełniającą różnice poziomów pomiędzy dawną fosą a dziedzińcem. Fasada budynku, którą stanowi elewacja od strony miasta została rozczłonkowana trzema parami pilastrów. Wewnątrz zachowane rozplanowanie typu pałacowego z centralnymi sieniami na parterze i piętrze i pokojami w amfiladzie. W dolnej sieni znajduje się obecnie recepcja muzeum. Sufity pomieszczeń części parterowej zdobione sztukateriami, w pomieszczeniach suteryny zachowane oryginalne stropy belkowe. Dolną sień zdobi kopia barokowego pieca, w pomieszczeniu obok zachowany oryginał drugiego pieca pochodzący z 1754 r. Większość barokowego skrzydła wykorzystywana jest na pomieszczenia biurowe, w części parterowej mieszczą się sale wystaw czasowych.

Całość wewnętrznego założenia okala ciąg w większości zachowanych fortyfikacji zewnętrznych. Przy moście na Łynie w pełni zachowane elementy zespołu dolnej bramy zamkowej: czworoboczna wartownia i baszta półcylindryczna. Po przeciwnej stronie w narożniku północno-zachodnim zachowana w niepełnej wysokości baszta wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu z uczytelnionym w gruncie zarysem podkowiastej baszty dobudowanej w XVI w. Baszta północno-wschodnia zachowana częściowo i połączona z narożnikiem wewnętrznego obwodu założenia murem przegrodowym.

Na południowym wybrukowanym międzymurzu znajduje się długi parterowy budynek kryty dachem dwuspadowym, który pierwotnie był budynkiem koszarowym zamkowej załogi. Obecnie przeznaczony jest na działalność edukacyjną muzeum.

W części południowo-wschodniej międzymurza zachował się jeszcze jeden murowany obiekt wzniesiony prawdopodobnie w XIX wieku. W latach 70. XX wieku przedmiotowy budynek przeszedł gruntowny remont, co negatywnie wpłynęło na jego obecną formę i zatarło większość jego historycznych cech. Tym nie mniej w dalszym ciągu stanowi relikt historycznej zabudowy opartej na linii zewnętrznych obwarowań zamkowych. Mieszczą się w nim pomieszczenia administracyjne i muzealne pokoje gościnne.

Cenne, ruchome wyposażenie harmonijnie dopełnia zabytkowe wnętrza. Równie cennym elementem są zgromadzone muzealne zbiory, prezentowane okresowo w salach wystawowych.