Historia

Budowa nowego ratusza wiązała się z szybkim rozwojem demograficznym, gospodarczym, przestrzennym i administracyjnym Olsztyna pod koniec XIX w. Dotychczasowy budynek staromiejskiej siedziby władz nie wystarczał na potrzeby rozrastającego się miasta. Od 1906 r. zamiar budowy nowego ratusza przybrał konkretne formy w postaci zabezpieczenia na ten cel pierwszych finansów w miejskim budżecie. Lokalizacja miała miejsce poza zespołem staromiejskim, na rozwijającym się historycznym przedmieściu tzw. górnym. W 1909 r. miasto zakupiło teren starego cmentarza rzymskokatolickiego przy ul. Gutsztackiej (dziś ul. 1 Maja) z przeznaczeniem na teren budowy. W 1910 r. magistrat rozpisał konkurs na projekt ratusza, na który wpłynęło szereg projektów z całych Niemiec. W 1911 r. rada miasta zatwierdziła budowę nowego ratusza. Wybudowano go wg projektu ówczesnego architekta miejskiego Maxa Boldta (korektury następcy, Paula Zerocha). Rafał Bętkowski zwraca uwagę na to, że w przedwojennych przewodnikach pojawia się także informacja o Meinholdzie Drolshagenie jako autorze zrealizowanego projektu. Kamień węgielny pod budowę wmurowano uroczyście 31 października 1912 r., budowa postępowała bardzo szybko Wybuch wojny przerwał prace wykończeniowe i budynek oddano do użytku w lipcu 1916 r. Epizody wojenne w Olsztynie - zajęcie Olsztyna przez armię rosyjską w sierpniu 1914 r. i odbicie miasta przez korpus rezerwowy generała von Bulowa - dały natomiast pretekst do aktualizacji programu dekoracji i wykonania m.in. płaskorzeźb Maksa Krause z Berlina na narożnym wykuszu (tzw. rosyjskim). W 1927 r. rozbudowano gmach o aneks mieszczący miejska kasę oszczędności (dzisiejszy Urząd Stanu Cywilnego). Po 1945 r. gmach przejęła administracja polska. W 1969 r. ze względu na „nieprawomyślne treści” skuto płaskorzeźby upamiętniające niemieckie zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi. W 2011 r. przeprowadzono prace konserwatorskie wieży ratuszowej (zmiana koloru elewacji i stolarki okiennej).

Opis

Budynek ratusza znajduje się poza zespołem staromiejskim, w kierunku północno-wschodnim, przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Piłsudskiego i 1 Maja. Przed głównym wejściem do budynku niewielki plac (przebudowany w 2011 r.). Ratusz wzniesiono w stylu neorenesansowym, jednym ze stylów narodowych przełomu XIX i XX w. w cesarstwie niemieckim, w tym w prowincji Prus Wschodnich. Taki kostium architektoniczny chętnie nadawano budowlom związanym z administracją czy szkolnictwem. Olsztyński gmach ma rzut litery U, z reprezentacyjnym wejściem w krótszym skrzydle i długą pierzeją równoległą do ul. 1 Maja. Gmach czterokondygnacyjny, z wysoką wieżą zegarową w narożniku. Na krańcach poszczególnych skrzydeł wysokie, również czterokondygnacyjne, szczyty o falistych wykrojach, dzielone gzymsami i pilastrami, ze spływami wolutowymi. Elewacje artykułowane regularnym układem otworów, w przyziemiu drzwi i okna zamknięte łukiem pełnym, wyżej - okna prostokątne. Główne wejście na osi wieży. Na narożniku fasady oraz na osi pierzei wzdłuż ulicy dwukondygnacyjne wykusze. Gmach murowany, tynkowany, w przyziemiu z kamienną rustyką. Wysokie dachy dwuspadowe kryte dachówką ceramiczną, hełm wieży kryty blachą. Wnętrza użytkowe, dwu- i półtraktowe, reprezentacyjna klatka schodowa z szerokimi schodami o elipsoidalnym biegu. Zachowana dekoracja rzeźbiarska elewacji zewnętrznych obejmuje m.in. herb miasta w zworniku wejścia głównego, personifikacje składowych pomyślnych rządów (sprawiedliwości, mądrości, prawdy, męstwa, dobrobytu) oraz uosobienia czterech żywiołów i sceny pokazujące ich wykorzystanie w gospodarce. Zaktualizowaną ciekawostką jest sterowiec towarzyszący postaci żywiołu powietrza.

Zabytek dostępny. Obiekt użyteczności publicznej - siedziba Urzędu Miasta w Olsztynie.

Oprac. Joanna Piotrowska, OT NID w Olsztynie, 13.08.2014 r.

Bibliografia

• A. Rzempołuch, Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953. Od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych, Olsztyn 2005, s. 120-121.
• R. Bętkowski, Olsztyn jakiego nie znacie, Olsztyn 2010, s.108-109.
• R. Bętkowski, Miejsce dobre na ratusz, cz. 1-3, „Debata” 3-5 (30-32), 2010, s. 40-44.
• R. Bętkowski, Sto lat temu. Kamień węgielny pod gmach Nowego Ratusza, „Debata” 11 (62), 2012, s. 40-44.
• Aurelia Bladowska, Architektura Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego w Gdańsku, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2011, nr 10, s. 141-154.