1343-1350 r.), tworzących wspólnie układ urbanistyczny o spójnej kompozycji i czytelnym do dzisiaj różnym sposobie zagospodarowania.

Historia

Rzeka Święta (Tuga) stanowiła we wczesnym średniowieczu ważną arterię komunikacyjną Żuław, sprzyjającą rozwojowi osadnictwa. W XII w. na terenie Nytyskiej Wsi (Neuteichsdorf) istniała słowiańska osada targowa, której w 1316 r. Krzyżacy nadali prawa wiejskie. Funkcje miejskie przejęło powstające obok osiedle (Neuteich), które najprawdopodobniej między 1343 a 1350 r. otrzymało przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim (treść znana tylko częściowo z transumptu sporządzonego w 1476 r.). Obie miejscowości istniały jako odrębne jednostki administracyjne niemal do połowy XX w.

Średniowieczne granice miasta zostały trwale wyznaczone pierścieniem wodnym (zakole rzeki Świętej i fosa biegnąca wzdłuż granicy z Nytyską Wsią) oraz wałem ziemnym z trzema bramami: Malborską, Gdańską i Mirowską. Na zewnątrz znajdowały się posiadłości miejskie - ponad 44 włóki roli i 20 włók lasu. Prawdopodobnie już w XIV w. pośrodku mocno wydłużonego rynku zbudowano ratusz miejski, a ok. 1400 r. w południowym narożniku miasta wzniesiono, do dziś istniejący, kościół parafialny pw. św. Mateusza.

Do pocz. XIX w. zabudowa miejska nie wychodziła poza granice zarysowane w średniowieczu. W 1802 r. pożar niemal doszczętnie strawił miasto, a późniejsza odbudowa częściowo zmieniła jego charakter. Podjęto decyzję o rozebraniu średniowiecznych obiektów (m.in. Bramy Malborskiej); w miejscu spalonego ratusza wybudowano istniejący do dzisiaj kościół ewangelicki (wzbogacony w 1863 r. o smukłą wieżę). Po pożarze miasto wyraźnie podupadło i utraciło na kilkadziesiąt lat prawa miejskie (1824-1873). Rozwój miejscowości nastąpił dopiero w latach 70. XIX wieku. Rozpoczęto wówczas budowę dróg (1872 r. Nowy Staw-Malbork, 1875 r. Nowy Staw-Tczew), w 1878 r. zbudowano cukrownię, w 1887 r. oddano do użytku połączenie kolejowe z trasą Tczew-Malbork-Królewiec, a w 1898 r. z żuławską siecią kolei wąskotorowej. Na pocz. XX w. uruchomiono gazownię miejską i rozpoczęto budowę wieży ciśnień. W okresie międzywojennym podjęto prace związane z upiększaniem miasta, wybrukowano i obsadzono lipami ulice i rynek, poszerzono chodniki, założono planty, powstał park miejski.

Po wojnie przez krótki okres (do 1948 r.) nazwa miasta brzmiała Nytych (od niem. Neuteich. W 1947 r. w granice administracyjne Nowego Stawu została włączona Nytyska Wieś, jednostronna ulicówka rozciągająca się wzdłuż ul. Gdańskiej - w ten sposób formalnie uregulowano istniejące od dawna powiązanie funkcjonalno-przestrzenne obu miejscowości.

Opis

Nowy Staw leży w centrum Żuław Malborskich na lewym brzegu rzeki Świętej (Tugi). Układ przestrzenny miasta lokacyjnego został zamknięty w kształcie zbliżonym do półowalu o wymiarach ok. 650 x 350 m. Od południa i wschodu granice miasta wyznaczało zakole rzeki, od zachodu i północy fosa biegnąca wzdłuż granicy z Nytyską Wsią - lokowana nieco wcześniej wieś miała formę jednostronnej ulicówki z zagrodami usytuowanymi po zachodniej stronie prostej drogi, do której równolegle wytyczono linię miejskiej fosy. Obie osady w dużym stopniu zachowały do dzisiaj średniowieczny układ.

Dominującą rolę w rozplanowaniu miasta pełni plac rynkowy w kształcie wydłużonego prostokąta o wymiarach 250 x 45 m. Dłuższy bok rynku przylega do głównej arterii komunikacyjnej, biegnącej z południowego zachodu na północny wschód. Na tyłach dłuższych pierzei rynkowych wytyczone są trakty gospodarcze, charakterystyczne dla miast typu rolniczego. Stojący w połowie rynku d. kościół ewangelicki dzieli plac na dwie części: Rynek Kościuszki (d. Rynek Przedni) i Rynek Pułaskiego (d. Rynek Tylny). Przy południowym narożniku rynku wznosi się najstarszy i najcenniejszy zabytkowy obiekt miasta, gotycki kościół pw. św. Mateusza o masywnej, rozbudowanej bryle.

Zabytkowa zabudowa w pierzejach przyrynkowych jest dwukondygnacyjna, kalenicowa, o typowej dla pocz. XIX w. skromnej, klasycystycznej formie. W większości pochodzi z okresu odbudowy po pożarze w 1802 roku. Wówczas dawną szczytową zabudowę pierzei zastąpiono domami usytuowanymi kalenicowo. Kompozycję zespołu dopełnia pas swobodnie aranżowanej zieleni wzdłuż rzeki Świętej. Dawny charakter Nowego Stawu zakłócają powojenne inwestycje w rejonie rynku oraz w kwartałach południowo-wschodnich miasta.

Układ przestrzenny Nowego Stawu wynika z naturalnych warunków terenu. Kompozycja założenia jest oparta na półowalnej linii zakola rzeki Świętej; główna oś założenia o kierunku południowy wschód - północny zachód biegnie ul. Obrońców Westerplatte, tnie rynek na wysokości d. kościoła ewangelickiego i dalej prowadzi mniej więcej ul. Jana Pawła II. Pozostałe ulice (także dłuższe boki rynku) są wytyczone równolegle do siebie i przecinają główną oś pod kątem prostym - wraz z odległością od rzeki stają się coraz dłuższe. Najdłuższą z ulic w tym układzie jest ul. Gdańska, wzdłuż której w średniowieczu lokowano jednostronnie Nytyską Wieś. Dominantą wysokościową miasta jest wieża kościoła stojącego na rynku, natomiast kościół gotycki dominuje bryłą nad pozostałą zabudową. Kompozycję zespołu dopełnia pas zieleni wzdłuż rzeki Świętej.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 06-10-2015 r.