pierwszego neogotyku z pocz. XVII w.

Historia

Wieś Nowizna wymieniona była po raz pierwszy w 1292 r., a w 1335 r. wzmiankowano tutejszy kościół. Obecny, gotycki, murowany został wzniesiony zapewne przed 1420 r., a w 1420 r. ozdobiony był polichromią (picta fuit), obecnie nie znaną. Został częściowo przebudowywany w 2 poł. XV w. Prezbiterium nakryto późnogotyckim sklepieniem i zapewne też zbudowano obecną, niższą wieżę, z wnętrzem w przyziemiu nakrytym sklepieniem podobnym do sklepienia prezbiterium. W okresie reformacji kościół został przejęty przez protestantów, i może wówczas, w końcu XVI w., zbudowana została pd. przybudówka z pierwotnym przeznaczeniem na kaplicę grobową właścicieli dóbr (w jej elewację jest wmurowana płyta nagrobna Ursuli von Schellendorf, † 1593) lub też na nową zakrystię. W latach 1602 i 1614 kościół przebudowywano. Podwyższono wieżę o ośmioboczną górną kondygnację. Nie wykluczone też, że na pocz. XVII w. przekształcono okna kościoła z zachowaniem ostrołuków i z rozglifieniem tylko od wnętrza (jak okna nowożytne). Ujęto te okna kamiennymi, profilowanymi obramieniami z zaciosem, mającymi dość tradycyjny charakter, ale na pocz. XVII w. rozwiązanie takie, wraz z zachowaniem ostrołuków było w pełni uzasadnione, bo wówczas w sakralnej architekturze śląskiej rozwijał się tzw. pierwszy neogotyk. W 1654 r. kościół w Nowiźnie został zwrócony katolikom, a w latach 60. XVII w. odnotowano w protokole wizytacyjnym, że jego nawa nakryta była stropem ze sztukateriami. W 2 poł. XVII w. i w XVIII stuleciu kościół był częściowo przebudowywany i remontowany. M.in. przebudowano zakrystię pn. i okna izby dzwonowej. W latach ok. 1880-1900 wykonano witraże z postaciami świętych oraz witraże o charakterze dekoracyjnym i o wzorze dywanowym. W końcu XIX w. szczyty nawy podkreślono pseudomachikułami. Wewnątrz kościoła przekształcono łuk tęczowy. Strop nawy ozdobiono neobarokowym plafonem i zbudowano drewniany chór muzyczny w stylu budownictwa drewnianego z pocz. XX w., z detalem w stylu neoromańskim i neoklasycystycznym. Przebudowano otwór wejściowy w wieży na neogotycki (wykrój, oprawa, stolarka drzwiowa), wieżę nakryto nowym hełmem i umieszczono na niej w 1897 r. obecny zegar wieżowy. Kościół remontowano w latach 1903-1904, 1969-1971, 1983 i 2017.

Opis

Kościół w Nowiźnie jest orientowany, murowany z kamienia łamanego, oszkarpowany, tynkowany, z detalem architektonicznym z granitu. Wyodrębnione, zamknięte pięciobocznie, dość szerokie, wzmocnione przyporami prezbiterium ma elewacje bez podziałów, z ostrołucznymi oknami ujętymi kamiennymi, profilowanymi obramieniami z zaciosami. Wnętrze prezbiterium nakryte jest późnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym z klinowymi, profilowanymi żebrami wnikającymi bezpośrednio w mur, w układzie przypominającym układ sklepienia sieciowego. Prezbiterium otwarte jest odcinkowym, dość wąskim łukiem tęczowym ku prawie kwadratowej w obrysie nawie. Nakrywa ją strop z sufitem z dużym, wgłębnym, neobarokowym plafonem. Chór muzyczny jest drewniany, zbudowany z elementów ozdobnie profilowanych. Jest posadowiony na słupach z zastrzałami, na dwóch frontowych, wolnostojących i na krótszych, przyściennych opartych na zdobionych konsolach, kamiennych lub ze sztucznego kamienia. Ma pełną balustradę z prostokątnym balkonem muzycznym dekorowanym fryzami arkadowymi (neogotyk, styl neoromański), ornamentem sznurowym i wicią akantu. W ścianę nawy wmurowane jest wysokiej, artystycznej klasy, wykonane w stylu renesansu niderlandzkiego epitafium Bernarda von Schellendorf na Mościsku i Nowiźnie († 1593). Boczne elewacje nawy z oknami ostrołucznymi, oprawionymi jak okna prezbiterium są zwieńczone profilowanym gzymsem, a szczytowe — wysokimi, trójkątnymi szczytami z pseudomachikułami. W pd. elewacji nawy znajduje się płyta nagrobna kobiety z dzieckiem († 1593). Prezbiterium i nawa nakryte są wysokimi, odrębnymi dachami dwuspadowymi. Od zachodu do fasady kościoła asymetrycznie przylega wieża, w dolnej części czworoboczna z głęboką, ostrołuczną wnęką (z wałkowym gzymsem na wspornikach) zawierającą wejście do kościoła. Górna część wieży ośmioboczna, z otworami o łuku odcinkowym ma w jednym z nich tarczę zegarową. Wieża zwieńczona jest profilowanym gzymsem koronującym i nakryta ostrosłupowym hełmem. Zakrystia i przybudówka pd. mają elewacje bez artykulacji, a w elewację przybudówki pd., obecnie nowej zakrystii wmurowana jest płyta nagrobna Ursuli von Schellendorf († 1593). Wyposażenie kościoła stanowią: ołtarz główny (neogotyk, ok. 1880-1900), połączony z przekształconym po 1983 r. witrażem jako obrazem ołtarzowym przedstawiającym Chrystusa, ołtarz boczny — obraz Matki Boskiej Różańcowej (3 ćw. XIX w.) oraz tarcza zegarowa i mechanizm zegara wieżowego.

Zabytek dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 08.10.2019 r.