Do czasu potopu szwedzkiego było jednym z głównych ośrodków pielgrzymkowych w kraju, ponieważ znajdujące się w nim od ok. 1306 r. relikwie Drzewa Krzyża Św. cieszyły się dużym kultem wśród wiernych. W obecnym kształcie jego zabudowa jest niejednorodna stylowo, gdyż powstała w XII-XXI w. i poświadcza bogatą i wielowiekową historię konwentu. Wśród niej szczególnymi wartościami zabytkowymi cechują się: późnogotyckie krużganki z l. 50-60. XV w. o sklepieniach z unikalnym w kraju zespołem heraldycznej rzeźby architektonicznej; osiemnastowieczna świątynia pw. św. Trójcy wzorowana na rzymskim sanktuarium Świętego Krzyża Jerozolimskiego o wspaniałych późnobarokowych fasadach; siedemnastowieczna, grobowa kaplica kopułowa Oleśnickich (od 1723 r. w niej przechowuje się relikwiarz Krzyża Św.) z wyjątkowym w Małopolsce zespołem manierystycznych dzieł (nagrobek Oleśnickich, ołtarz i portal) gdańskiego ośrodka kamieniarsko-rzeźbiarskiego z ok. 1620 r. (aut. warsztatu wybitnego rzeźbiarza Abrahama van den Blocke?) oraz freskami Mateusza Rejchana z 1782 r. (z historią Krzyża Św.); zakrystia o bogatym późnobarokowym wyposażeniu i wystroju malarskim aut. M. Rejchana, to jeden z najważniejszych tego typu obiektów w Polsce. W opactwie znajdują się również cenne przykłady kamieniarki i plastyki kamiennej z XV-XVIII w., w tym wczesnobarokowe „marmurowe” lavabo i 5 figur męskich z 1. tercji XVII w. (4 w fasadzie kościoła), autorstwa uznanych rzeźbiarzy doby wazowskiej z Chęcin (m.in. Augustina van Oyena).

Historia

Przypuszcza się, iż w VIII-X w. w tym miejscu funkcjonował jeden z najważniejszych ośrodków kultu pogańskiego na ziemiach polskich (odrębna nota). Domniemanymi jego pozostałościami są fragmenty kamiennych wałów biegnące wzdłuż wschodniej kulminacji szczytu Łyśca. Podobnie wiele niejasności związanych jest z datą i okolicznościami fundacji w tym miejscu klasztoru benedyktynów. Najczęściej wskazuje się, iż dokonał tego po 1132 r. książę Bolesław Krzywousty, przy bliżej nieokreślonym wsparciu komesa Wojsława z Powałów. Wygląd najstarszego konwentu pozostaje zagadką. Nieco więcej wiemy o pierwszym kościele, który był murowany i miał wezwanie Św. Trójcy (fragm. jego murów jest widoczny w ścianie pd. krużganku). Na przeł. 1259/1260 r. wojska mongolsko-ruskie zniszczyły założenie (poza świątynią) i wymordowały mieszkających w nim mnichów. Do jego odbudowy przystąpiono w latach 60. XIII wieku. Prace te wsparli swym przywilejem z 1270 r. Bolesław Wstydliwy i jego żona Kunegunda. Po 1306 r. Władysław Łokietek umieścił w nim fragmenty Krzyża Św. sprowadzone z Węgier. Wydarzenie to miało znaczenie kluczowe dla dalszych dziejów konwentu, gdyż wokół kultu tych relikwii począł kształtować się ośrodek pielgrzymkowy. Proces ten przebiegał pomyślnie, ponieważ między 1351, a 1361 r. benedyktyni zdecydowali się na dodanie do wezwania tutejszego kościoła tytułu Świętego Krzyża, którym zaczęto określać również cały klasztor i wniesienie. Nieco później, bo w 1366 r. zakonnicy uzyskali przywilej od Kazimierza Wielkiego umożliwiający rozbudowę założenia opackiego. Niestety dotychczas nie ustalono pełnego jej zakresu; najczęściej sprowadza się go do budowy nowych budynków klasztornych i zakrystii, w której przechowywano cząstkę Krzyża Chrystusowego. (Czesław Hadamik sugeruje, iż wówczas wystawiono najstarsze murowane budynki skrzydła pn. i wsch.). Następnie, w latach 1393-94 wykonano w świątyni polichromie ruskie, organy, a jej dach pokryto blachą miedzianą. Prace te sfinansował Władysław Jagiełło, wielki czciciel świętokrzyskiej relikwii i dobroczyńca klasztoru, za którego panowania tutejsze sanktuarium stało się najważniejszym centrum kultowym na ziemiach polskich. Popularność tę wykorzystali zakonnicy do znaczącej przebudowy opactwa w XV wieku. Zasadniczą część tych działań przeprowadzono między 1451 a 1461 r. z inicjatywy opata Michała z Kleparza (Krakowa) przy wsparciu jego protektora Kazimierza Jagiellończyka, możnych (m.in. bpa krakowskiego kardynała Zbigniewa Oleśnickiego) i okolicznego rycerstwa. Duże zaangażowanie finansowe bpa Oleśnickiego przy tej inwestycji należy tłumaczyć pobudkami osobistymi, ponieważ znaczna część jego bliskich była pochowana w krypcie świętokrzyskiego kościoła. Najpewniej w pierwszym etapie, po 1451 r., przeprowadzono rozbiórkę części istniejącej zabudowy oraz wyrównania i zwiększenia terenu przyszłej inwestycji w kierunku północnym. Następnie powiększono świątynię dobudowując nowe prezbiterium, co ukończono przed jej konsekracją dokonaną przez bpa Oleśnickiego w 1455 roku. Równolegle dobudowano do niej zakrystię i krużganki, które w 1454 r. nie miały sklepień (te przyrzekł sfinansować bp Oleśnicki w swym testamencie z tegoż roku). Ponadto rozpoczęto budowę piętrowych skrzydeł wsch. i pn., nie połączonych ze sobą. W 1459 r. wybuchł pożar, który strawił dach i wnętrze kościoła oraz część pomieszczeń claustrum. Zniszczenia te naprawiono szybko, ponieważ już w 1461 roku. W 1490 r. z inicjatywy opata Macieja z Pyzdr wystawiono w pn.-wsch. narożniku wielką infirmerię. W latach 1528-39 wyremontowano konwent i wystawiono przy nim kilka budynków drewnianych. W latach 1595-1608, za rządów opata Michała Maliszewskiego, rozpoczęto gruntowną przebudowę opactwa, którą ukończono w pocz. XVIII wieku. W pierwszym etapie opata M. Maliszewski przekształcił i zmodernizował część klasztoru, wnętrze kościoła, a także wystawił kapliczki Drogi Krzyżowej (jedna z najwcześniejszych tego typu realizacji w Polsce). Ponadto około 1604 r. pozwolił wojewodzie lubelskiemu Mikołajowi Oleśnickiemu na przebudowę kapitularza na rodową kaplicę grobową (wyk. zapewne Gaspare Fodiga z warsztatem), co ukończono około 1620 r., kiedy wstawiono do niej „marmurowy” wystrój ( nagrobek, ołtarz i portal) wykonany w pracowni gdańskiego rzeźbiarza Abrahama van der Blocke. Dalsze przekształcenie zespołu przeprowadził opat Stanisław Sierakowski w latach 1636- 43; m.in. dzięki niemu dostawiono do krużganka od pn.-zach. nowe skrzydło, a do kościoła dwuwieżową fasadę zachodnią. Być może wówczas wykonano również w wirydarzu cysternę na wodę. W 1653 r. w krypcie świątyni spoczęło ciało Jeremiego Wiśniowieckiego, wojewody ruskiego. W latach 1655-57 opactwo splądrowały wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie. Odnowiono zostało w kolejnych kilku latach, ale dopiero w latach 1682-1701 wykonano tu znaczące prace budowlane, ponieważ wówczas przedłużono skrzydło zach. i dostawiono do kościoła kaplicę pw. Matki Bożej Bolesnej. Ponownie było splądrowane przez wojska szwedzkie w 1704 r., w trakcie tej grabieży zniszczono zakrystię, gdzie przechowywano cząstkę Drzewa Chrystusowego. Kolejną dewastację klasztoru w 1716 r. dokonała armia saska. Wkrótce potem opat Krystyn Mirecki rozpoczął jego restaurację i adaptację kaplicy Oleśnickich na sanktuarium świętokrzyskie. Uroczyste przeniesienie do niego relikwii Krzyża Św. miało miejsce w 1723 roku. Pamiętnym w dziejach całego założenia były pożary z lat 1777 i 1779. W ich wyniku uległ zniszczeniu kościół, a część budynków konwentu została uszkodzona. W 1781 r. za rządów opata Józefa Niegolewskiego przystąpiono do odbudowy założenia, którą kierował zakonny architekt Stefan Wercner. Początkowo dokonał rozbiórki świątyni, niszcząc przy tym umieszczone w niej nagrobki i krypty, po czym przystawił do wyrównywania terenu i zakładania fundamentów pod nowy kościół; chciał również wykonać rozbiórkę pd. krużganku, czym zraził przeora Andrzejowi Fulgentemu Strojnowskiemu, który odsunął go od dalszych prac, a wystawione przez niego mury nakazał rozebrać. Najpewniej w tym również czasie, między 1780 a 1782 r., rozpoczęto remont i modernizację wnętrz klasztoru, m.in. zlecono Maciejowi Rejchanowi wykonanie fresków w kaplicy Oleśnickich i zakrystii. W 1784 r. przystąpiono ponownie do budowy świątyni wg projektu nieustalonego autora, przysłanego z Wiecznego Miasta przez opata Józefa Niegolewskiego. Pracami kierował architekt krakowski Dominik Pucek, a po jego śmierci w 1789 r. Józef Janowicz. W zasadniczym zrębie ukończono ją w 1790 r, po czym przystąpiono do prac dekoracyjnych w jej wnętrzu. Najpewniej około 1792 r. ukończono remont klasztoru, co sugeruje portal z tą datą w krużganku północny. Z powodu nieznanych przyczyn kościół konsekrowano dopiero w 1806 roku. W 1819 r. decyzją władz skasowano opactwo, a relikwie Krzyża Świętego przeniesiono do kościoła w Nowej Słupi. Na swoje miejsce wraz z kilkoma zakonnikami powróciły w 1821 r. decyzją bpa sandomierskiego Adama Prospera Burzyńskiego. W 1849 r. utworzono w opactwie dom pokuty dla duchownych, co wymogło ich remont, zakończonego w 1852 roku. Instytucja ta została zlikwidowana w 1865 r., w międzyczasie władze umieściły tu powstańców styczniowych. W latach 1882-1914 w pn. i zach. części założenia funkcjonowało więzienie, w związku z tym w latach 1882-84 wykonano tam szereg inwestycji i adaptacji niszczących pierwotny ich układ przestrzenny. W październiku 1914 r wojska austriackie zarekwirowały poszycie z klasztornych dachów i dzwonnicy, a także wysadziły kościelną dzwonnicę, która upadając uszkodziła wsch. część korpusu nawowego i przylegający do niego fragment klasztoru. Wówczas do kieleckich kościołów przeniesiono część wyposażenia. W 1919 r. władze polskie umieściły w klasztorze ciężkie więzienie, w związku z tym w latach 20. XX w. dokonano niezbędnych inwestycji i napraw (dachów). Równolegle prowadzone były doraźne konserwacje kościoła. W 1936 r. świątynie, skrzydło wsch. klasztoru i przylegające do nich krużganki przekazano zakonnikom ze Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, którzy rozpoczęli prace restauratorskie przy nich. We wrześniu 1939 r. na skutek bombardowania przez lotnictwo niemieckie, poważnie uszkodzono część pd. krużganków i pn. skrzydło. Podczas II wojny Niemcy urządzili w nim obóz koncentracyjny dla więźniów sowieckich (6 tys. zabito, pochowano ich na cmentarzu nieopodal klasztoru) i więzienie. W 1945 r. skasowano więzienie i rozpoczęto trwające kilkadziesiąt lat prace konserwatorskie i adaptacyjne na terenie opactwa. W pierwszej kolejności odnowiono dach i wyburzono dobudówki z XIX i XX w., a materiał rozbiórkowy wykorzystano w 1946 r. do rekonstrukcji sklepień w krużgankach. W latach 50. XX w. wykonano remont dachu kaplicy, kościoła, a w skrzydła zach. ministerstwo leśnictwa przeznaczyło na muzeum i schronisko turystyczne. W 1958-62 r. zaczęto kilkuletnie prace archeologiczne i krótkotrwałe badania architektoniczne na terenie opactwa. W ich wyniku dokonano szeregu odkryć, m.in. romańskiej ściany najstarszego kościoła. W latach 60-80. XX w. przeprowadzono gruntowną restaurację połączoną z odbudową bramy klasztoru, skrzydła pn., wirydarza, krużganków, kaplicy Oleśnickich i skrzydła zach., w którym w 1970 r. utworzono Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Równolegle wykonano prace konserwatorskie przy wyposażeniu i wystroju tych budynków (odnowiono freski w mauzoleum Oleśnickich, zakrystii i krużgankach). W latach 1994-1997 ponownie przeprowadzono działania restauratorskie w zespole klasztornym przy jego wystroju i wyposażeniu. Od 2000 r. do dziś realizowano wiele prac budowlano-konserwatorskich klasztoru, kościoła i dzwonnicy, połączonych z adaptacją części pomieszczeń i podziemi na cele turystyczne, a także uporządkowano ich najbliższe otoczenie, na czele z odbudową wieży kościelnej z lat 2013-14. Wiele uwagi poświecono odpowiedniej konserwacji wyposażenia i wnętrz obiektów. W latach 2007-2008 przeprowadzono ją w kaplicy Oleśnickich. W 2013 r. kościół podniesiono do godności Bazyliki Mniejszej.

Opis

Dawne opactwo Benedyktynów zajmuje rozległy teren, otoczony  lasami, gołoborzami i częściowo murem, położony na wsch. kulminacji, górującego na okolicą, szczytu Łyśca, o stokach stromo opadających ku pd. i pn. i ku wschodowi do Nowej Słupi, skąd prowadzi do niego szlak pątniczy „Droga Królewska” . W ciągu wieków było wielokrotnie przekształcane. Obecnie składa się z późnobarokowego kościoła pw. św. Trójcy, przylegającego doń od pn. klasztoru z późnogotyckim wirydarzem w centrum, do którego od zach. przylegają trzy nowożytne skrzydła, ujmujące półotwarty dziedziniec. Dopełnieniem tej zabudowy są leżące na pd.-wsch. i wsch. od świątyni wolno stojące, późnobarokowe dzwonnica i brama, a także narastające przez wieki zabudowania pomocnicze i gospodarcze stojące od niej na pn.-zach. i pn.-wsch.

Późnobarokowy kościół pw. św. Trójcy (patrz odrębna nota) wystawiono na planie wydłużonego prostokątna, z wyodrębnioną, trójprzęsłową nawą (poprzedzoną od zach. chórem i dwoma aneksami ujmującymi kruchtę z wieżą) o zaokrąglonych narożach, analogicznie jak dwuprzęsłowe prezbiterium.  Wymurowano go z kamienia i z cegły, częściowo obustronnie otynkowano i nakryto dachem dwuspadowym. Z zewnątrz szczególnymi walorami odznaczają się kamienne, późnobarokowe fasady zach. i prezbiterialna: obie wieloosiowe, dwukondygnacyjne o artykulacji pilastrowo-płycinowej, z wnękami arkadowymi na osi na każdej kondygnacji i dekoracyjnym szczytem z wazonami (zach. z rekonst. wieżą). Wtórnie wstawiono w ich przyziemia wsch.-kartusze i rzeźby „marmurowe” z 1 poł. XVII wieku (wyk. artyści z Chęcin i Pińczowa ?). Wczesnoklasycystyczne wnętrze świątyni rozczłonkowane pilastrami i wnękami ołtarzowymi oraz przekryto sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi z lunetami. Wśród umieszczonego w nim, jednolitego klasycystycznego wyposażenia zwraca uwagę 7 obrazów malowany przez Franciszka Smuglewicza w ok. 1790 roku.

Dwukondygnacyjny klasztor (patrz odrębna nota) składa się z dwóch zespołów budynków. Pierwszy w części pn.-wsch., założony wokół czworobocznego wirydarza z późnogotyckimi krużgankami sklepionymi krzyżowo-żebrowo, z płaskorzeźbionymi herbowymi wspornikami i zwornikami (herby darczyńców opactwa), oświetlonymi, ostrołukowymi oknami. W pd. ramieniu są widoczne relikty murów romańskiej świątyni. W wielu partiach krużganków zachowały się fragm. polichromii z 4 ćw. XVIII (?), kamieniarka z 3 ćw. XV-XVIII w. (nagrobek, obramienia, portale, tablica konsekracyjna) i „marmurowa” figura rycerza z 1. tercji XVII w. (wyk. nieustalony rzeźbiarz z Chęcin lub Bartolomeo Venosta ?). W skrzydle wsch. przy pn. ścianie kościoła jest zakrystia z późnobarokowym wystrojem (freski ze scenami z życia śś. benedyktyńskich, aut. Mateusza Rejchana z ok. 1780) i wyposażeniem z XVII-XVIII w. (szafy i komody intarsjowane z ok. 1770 r.). Dalej znajduje się grobowa kaplica kopułowa Oleśnickich z l. 1604-20, (od 1723 r. przechowuje się tu relikwiarz Krzyża Świętego) z manierystycznym „marmurowym” wyposażeniem z ok. 1620 r. wykonanym przez warsztat Abrahama van den Blocke (nagrobek Mikołaja i Zofii z Lubromirskich Oleśnickich, ołtarz i portal), rokokowym chórem muzyczny z ok. 1782 r. (wyk. Jan Nowakowski z warsztatem?) i polichromią M. Rejachana z 1782 r. (m.in. ze scenami z historią Krzyża Św.). Najstarszą częścią pn. skrzydła stanowi usytuowany na stromiźnie piętrowy, czworoboczny „Wielki Ryzalit” z 3 ćw. XV wieku. Drugi zespół budynków, w części pn. zach. zespołu, tworzą trzy, podpiwniczone skrzydła (zach. muzealne) wystawione w ciągu XVII w. na planie litery „L”, które obejmują półotwarty dziedziniec przed zach. fasadą kościoła. Warto zwróć uwagę na znajdującą się w nich kamieniarkę z XVII-XVIII w. (okna i portale) oraz sklepienia ze stiukową dekoracją ramową z lat 40. XVII w. (m.in. w d. furcie i refektarzu).

Na zach. od niego znajduje się budynek dawnej hospitury z XVIII w., obecnie pozbawiony cech stylowych w wyniku przekształceń z XIX-XX wieku. Jest to piętrowa budowla o planie prostokąta. Wymurowana z cegły i kamienia, obustronnie otynkowana, nakryta dachem kopertowym. W piwnicach ma zachowane dawne sklepienia.

Klasycystyczna dzwonnica to wolno stojący, piętrowy budynek na planie zbliżonym do kwadratu. Wymurowana jest z ciosów i nakryta dachem namiotowym o falistej linii połaci. Elewacje ma w narożach rustykowane, rozczłonkowane w górnej części parą otworów w arkadowych obramieniach.

Kamienne ogrodzenie wyznacza granice założenia, składa się z kilku części i jest w wielu partiach wzmocnione przyporami. Na osi kościoła ma późnobarokową, prostokątną bramę z arkadowym przejazdem w przyziemiu, ujętym rustykowanym obramieniem, po bokach pilastrami z niszami, trójkątnymi wolutowymi szczytami osłaniającymi dwuspadowy daszek; w szczytach płaskorzeźba figuralna.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania klasztoru po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym; część zachodnia w godzinach pracy Muzeum.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 17-06-2019 r.