Historia

Nie kwestionowany przekaz o wsi pochodzi dopiero z r. 1349. Można jednak przypuszczać, że osada powstała w XIII w. Istnienie tutaj dworu królewskiego (curia) poświadcza dokument z r. 1358. Późniejsze przekazy określają tę rezydencję częściej mianem zamku (castrum). Zarówno Jan z Czarnkowa, jak i Jan Długosz wymieniają jako jego fundatora króla Kazimierza Wielkiego. W istocie zamek niepołomicki był ulubionym miejscem pobytu ostatniego Piasta. Rozkwit obronnej rezydencji nastąpił w czasach panowania Władysława Jagiełły. W Niepołomicach odbywały się wówczas systematycznie spotkania króla i jego rady, a także wielkie polowania z udziałem zagranicznych dostojników. Przebudowę zamku rozpoczął po r. 1506 Zygmunt Stary. Powstało wówczas czteroskrzydłowe założenie z jednotraktowymi budynkami od wschodu i zachodu oraz dwutraktowymi, tworzącymi skrzydła południowe i północne. Zdaniem M. Kozery w tej fazie istniały już drewniane krużganki, obiegające przypuszczalnie cały dziedziniec. Brama wjazdowa znajdowała się w południowej kurtynie. Ostateczny kształt renesansowej rezydencji uzyskał zamek za czasów Zygmunta II Augusta, który kontynuował dzieło rozpoczęte przez ojca zaraz po usunięciu szkód wyrządzonych przez pożar ok. 1550 r. Pracami budowlanymi kierował mistrz Tomasz Grzymała, a współpracowali z nim polscy i włoscy rzemieślnicy (m.in. Santi Gucci). Zamek pełnił rolę rezydencji królów do śmierci Stefana Batorego (1586). Później mieszkali tu starostowie (Lubomirscy), którzy jedynie zmieniali wystrój dziedzińca i modernizowali wnętrza. Prawdopodobnie z inicjatywy Aleksandra Michała Lubomirskiego (ok. 1637 r.) przebudowano krużganki. W czasie „potopu” zamek uległ częściowemu zniszczeniu, a ponadto Szwedzi wywieźli prawie całe jego wyposażenie. Mimo prowadzonych doraźnych prac remontowych, budowla była już w bardzo złym stanie przy końcu XVIII w. Po zaadaptowaniu jej na koszary, Austriacy rozebrali całe drugie piętro. Próby ratowania zabytku podejmowano wielokrotnie od początku XIX w. Remont, od 1991, który przywrócił budowli dawną świetność był w przytłaczającej mierze sfinansowany przez miejscowy samorząd.

Opis

Gotycki zamek składał się z zespołu budynków, wzniesionych z cegły na kamiennym fundamencie, skupionych wokół dziedzińca. Modernizowany dla Zygmunta Augusta zamek stał się kolejną, po Wawelu, regularnie rozplanowaną budowlą z arkadowym dziedzińcem i przyczynił się do upowszechnienia wśród polskiego możnowładztwa typu architektonicznego o włoskim rodowodzie. W skład zabudowy wchodziły dwie wieże na rzucie prostokąta: jedna w narożniku północno-zachodnim, druga w północno-wschodnim. Łączył je mur kurtynowy. Od wschodniej strony dziedziniec ograniczał jednotraktowy, dwukondygnacyjny budynek. Południową kurtynę wypełniał wydłużony dom, zapewne dwutraktowy, także o dwóch kondygnacjach. W jego południowo-zachodnim narożniku znajdowała się niewielka, czworoboczna wieża. Wjazd prowadził przez bramę usytuowaną w zachodnim murze kurtynowym. Niestety, po bogatym niegdyś wyposażeniu królewskiej rezydencji pozostały jedynie ślady w zapisach historycznych oraz detal architektoniczny przybierający okazalsze formy rzeźbiarskie w partii bramnej. Z zamkiem wiążą się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, z których najcenniejszy jest budynek tzw. piekarni, prezentujący typowe formy użytkowego budownictwa XVIII-wiecznego.

Godziny otwarcia: codziennie od 10.00 do 17.00 (od 1 maja - 30 września do 18.00).

Oprac. Stanisław Kołodziejski, OT NID Kraków, 30.09.2014 r.