Pałac barokowy, powstały w końcu XVII w. według planów architekta Tylmana z Gameren, jest wybitnym przykładem architektury tego okresu. Powstał przez rozbudowanie wcześniejszego dworu, pochodzącego z 1 ćw. XVI w., będącego formą przejściową między wieżą mieszkalną a dworem-kamienicą. Park jest jednym z najcenniejszych założeń ogrodowych w Polsce. Najstarsza jego część została założona razem z budową pałacu. Rozbudowany w późniejszych latach, obecnie posiada część barokową oraz krajobrazową. Zespół posiada ponadto duże znaczenie historyczne związane z osobami kolejnych właścicieli oraz architektów i ogrodników.

Historia

Pierwszy dwór w Nieborowie należał do Nieborowskich herbu Prawda. Miał on prawdopodobnie formę drewnianej wieży na kopcu i mógł być zlokalizowany na wyspie na stawie lub w miejscu dzisiejszego pawilonu przy dziedzińcu przed pałacem.. Dwór, wraz z zabudowaniami gospodarczymi obwarowany był wałem i częstokołem oraz otoczony wodą.

W 1. ćwierci XVI w. Nieborowscy wybudowali dwukondygnacyjny dwór murowany w miejscu obecnego pałacu. Miał on formę przejściową między wieżą mieszkalną a renesansowym dworem-kamienicą. Zwarta prostopadłościenna bryła budynku kryta była dwuspadowym gontowym dachem. Prawdopodobnie w 1. połowie XVII w. do elewacji północnej dobudowano ryzalit mieszczący klatkę schodową. Dwór z folwarkiem, otoczony palisadą, był typową szlachecką siedzibą wiejską w XVII w.

Dobra nieborowskie zostały kupione około 1690r. przez kardynała Michała Stefana Radziejowskiego. Nowy właściciel przebudował dwór na pałac barokowy oraz założył ogród po jego południowej stronie, według planów architekta Tylmana z Gameren. Budynek został znacznie rozbudowany i otrzymał formę którą w dużej mierze zachował do czasów obecnych. Lekka główna bryła jest w stylu klasycyzującego palladianizmu, natomiast wieże alkierzowe są typowymi elementami polskiego renesansu i baroku.

W 1697r. rezydencja została przekazana Katarzynie i Jerzemu Hipolitowi Towińskim. Ich syn, Krzysztof Mikołaj, sprzedał ją w 1723r., w rok po śmierci swojej matki, swojemu szwagrowi Jakubowi Aleksandrowi Lubomirskiemu. Już 13 lat później dobra nieborowskie zostały kupione przez kasztelana dobrzyńskiego Stanisława Łochockiego. Między 1736 a 1765r. przeprowadził on, lub jego syn, Jan Józef, przebudowę ogrodu. Przypuszcza się że w tym okresie mógł zostać wykopany kanał, choć brak na to dowodów.

W 1765r. dobra nieborowskie zostały kupione przez wojewodę wileńskiego Michała Kazimierza Ogińskiego. W latach 1766-1768 przeprowadza on przebudowę wnętrz pałacu w stylu rokoko. W tym samym czasie rozpoczyna się rozbudowa ogrodu według projektu Szymona Bogumiła Zuga która jest kontynuowana do 1775r.

W 1774r. rezydencja została kupiona przez Michała Hieronima Radziwiłła. Wraz z żoną, Heleną, zgromadzili oni w Nieborowie cenne zbiory biblioteczne oraz wspaniałą kolekcję obrazów, mebli i innych dzieł sztuki. Dla sprowadzonej kolekcji roślin śródziemnomorskich wybudowano nową oranżerię. W 1784r. wnętrza pałacu zostały przebudowane w stylu klasycystycznym.

Po śmierci Michała Hieronima Radziwiłła w 1831r., spór spadkobierców o podział majątku ciągnął się latami. W tym okresie dobra nieborowskie zaczęły podupadać. Ponadto w czasie powstania listopadowego stacjonowali w rezydencji dowodzący wojskami rosyjskimi. Dopiero w 1841r. sąd zadecydował że nowym właścicielem dóbr nieborowskich został jeden z synów zmarłego Michała Hieronima, Michał Gedeon Radziwiłł. Przeprowadził on w 1842r. renowację kanału i stawu wykonaną przez Onufrego Tadeusza Mleczkę według projektu Józefa Ostrowskiego oraz restaurację wnętrz pałacu.

W następnych latach rezydencję przejmują kolejno synowie Michała Gedeona Radziwiłła, Karol i Zygmunt. I tak już trudna sytuacja gospodarcza dóbr nieborowskich w 3. ćw. XIX w. dalej się pogarszała. Jednymi z przyczyn tego stanu było powstanie styczniowe, urzędowe uwłaszczenie włościan oraz nieudolność zarządzania majątkiem przez właścicieli. Zygmunt Radziwiłł szukając ratunku przed bankructwem wyprzedał część umeblowania, kolekcji obrazów oraz zbiorów bibliotecznych. Po sprzedaniu większości kolekcji roślin śródziemnomorskich, rozebrana została oranżeria w celu sprzedaży odzyskanych materiałów budowlanych.

W 1879r. dobra nieborowskie kupił Michał Piotr Radziwiłł, bratanek Zygmunta. Otworzył on w następnych latach stolarnię produkującą elementy wyposażenia wnętrz oraz manufakturę majoliki w budynku danego browaru. Majolika była produkowana w Nieborowie, z przerwami, do 1906r. W latach 1882-1886 przeprowadzona została renowacja zubożałych wnętrz pałacowych, przekomponowano dziedziniec przed pałacem oraz wzniesiono nową bramę wjazdową.

Po śmierci poprzedniego właściciela, w 1903r., dobra nieborowskie kupił Janusz Radziwiłł. Ambitne plany rozbudowy pokrzyżowała I wojna światowa, podczas której w rezydencji stacjonowały wojska niemieckie. W latach 1922-1929 przeprowadzona została rozbudowa i modernizacja pałacu przez Janusza Radziwiłła. Przebudowany został dach na łamany tzw. polski, według projektu Romualda Gutta, dzięki czemu powstało drugie piętro. Ponadto przeprowadzono modernizację niektórych wnętrz pałacowych według projektu Kazimierza Skórewicza.

W czasie II wojny światowej w pałacu kwaterował sztab niemiecki. W 1940r. zrabowano zbiory i wyposażenie wnętrz, które udało się odzyskać w 1946r. Już w na początku 1945r. zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie, wraz z parkiem w Arkadii, stał się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie. W pierwszych latach po wojnie przeprowadzono najpilniejsze naprawy budynków oraz zrekonstruowano ogród geometryczny. Kapitalny remont został przeprowadzony w latach 1965-1970 podczas którego przystosowano obiekt do działalności muzealnej oraz instytucji pokoi gościnnych dla twórców kultury i pracowników naukowych.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie jest zlokalizowany w powiecie łowickim na skraju Puszczy Bolimowskiej. Położony jest w rozwidleniu dróg prowadzących z Łowicza do Skierniewic i Bolimowa. Jest to barokowe założenie rezydencjonalne powstałe w końcu XVII w. według planów architekta Tylmana z Gameren. Zespół zajmuje powierzchnię 30ha, w tym około 4,5ha stanowi woda.

Głównym punktem założenia jest pałac, położony na osi głównej, powstały przez rozbudowanie wcześniejszego dworu z 1. ćw. XVI w. Jest to budynek na planie wydłużonego prostokąta z pozornym ryzalitem na osi oraz dwoma wieżami alkierzowymi wysuniętymi na przód. Od strony północnej pałacu, przed frontową elewacją, znajduje się dziedziniec barokowy. Po zachodniej jego stronie dziedzińca zlokalizowana jest oficyna pałacowa z 1. poł. XVIII w. Bliżej bramy wjazdowej znajduje się manufaktura majoliki założonej w 1881r., która mieści się w budynku dawnego browaru.

Za pałacem, od strony południowej, znajduje się ogród barokowy który stanowi najstarszą część parku. Złożony jest on z symetrycznie ułożonych wzdłuż głównej osi par parterów ogrodowych, gabinetów w boskietach i boskietów wypełnionych niegdyś sadem oraz podkreślającej oś imponującej alei. Na końcu ogrodu na osi głównej znajduje się niewidoczne ogrodzenie typu aha, w postaci płytkiego rowu. Na przedłużeniu osi znajduje się otwarcie widokowe na pola uprawne. We wschodniej części ogrodu zlokalizowane są pozostałości teatru ogrodowego oraz dwie oranżerie, powstałe pod koniec XVIII w. Jedna z nich jest jedynie fragmentem pierwotnego budynku. W zachodniej części parku znajduje się kanał ogrodowy w kształcie litery L. Odgradza on ogród barokowy od części krajobrazowej. Kanał połączony jest ze stawem z wyspą, znajdującym się na tyłach manufaktury majoliki.

W północno-wschodniej części założenia znajduje się przypałacowy kompleks gospodarczy powiązany z resztą zespołu osiami kompozycyjnymi. Składa się on z zespołu stajni i wozowni, domu ogrodnika i domów oficjalisty powstałymi około 1780r. W nieco większej odległości od pałacu, wzdłuż drogi do Bolimowa, znajduje się dawny folwark o typowym dziewiętnastowiecznym układzie przestrzennym. Duży dziedziniec z sadzawką po środku otoczony jest z trzech stron zabudową gospodarczą, na którą składają się m.in. spichlerz, kuźnia, chlew oraz budynki owczarni.

Zespół pałacowo-parkowy jest powiązany historycznie, funkcjonalnie i kompozycyjnie ze wsią Nieborów, która jest typową wsią w układzie ulicowym z cechami dworskiej osady. Ponadto, zabytkowe aleje lipowe łączą rezydencję z parkiem romantyczno-sentymentalnym w Arkadii oraz wsiami Łasieczniki i Piaski

Pałac i park są dostępne dla zwiedzających od marca do października w godzinach otwarcia muzeum. We wnętrzach prezentowane jest oryginalne wyposażenie pałacu oraz eksponaty z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. W budynku Manufaktury znajduje się stała wystawa wyrobów manufaktury majoliki, założonej w 1881 roku przez Michała Piotra Radziwiłła. Ponadto, prezentowana jest secesyjna ceramika Stanisława Jagmina oraz wybrane wyroby współczesnej wytwórni ceramiki w Nieborowie. Istnieje możliwość zwiedzania muzeum z przewodnikiem po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym lub mailowym.

Więcej informacji znajduje się na stronie Muzeum w Nieborowie i Arkadii: www.nieborow.art.pl

Oprac. Agata Wójcik, OT NID w Łodzi, 08-10-2015 r.