Historia

W latach 1776-1781 został wzniesiony w pobliżu Narola z inicjatywy Feliksa Antoniego Łosia palladiański zespół pałacowy wg projektu Giovanniego Columbaniego. Zespół zbudowano w duchu epoki, podporządkowując jego elementy jednej osi. Jako dopełnienie architektury zaprojektowany został przez Norberta Hammerschmidta park tworzący z nią jednolitą przestrzennie i spójną ideowo strukturę. Podczas powstania styczniowego w 1863 r. spłonął dach pałacu i częściowo jego wnętrza a przede wszystkim bardzo cenne wyposażenie: obrazy, meble, księgozbiór. W 1870 r. pałac odbudowano a część pokoi otrzymała nowy wystrój. Pałac został ponownie zniszczony i splądrowany przez wojska austriackie i rosyjskie podczas I wojny światowej, przez jakiś czas działał w nim szpital zakaźny austriackiego Czerwonego Krzyża. Został jednak ponownie odbudowany w 1920 r. z inicjatywy Jadwigi i Władysława Kortytowskich. Jednak we wrześniu 1939 r. został ponownie ograbiony, a w latach okupacji wojsk radzieckich 1939-1941 ucierpiała jego struktura architektoniczna, następnie Niemcy urządzili w pałacu placówkę niemieckiej straży granicznej. Jednak ostatecznego zniszczenia dopełnił pożar w czasie ostrzału SB skierowanego przeciwko AK. Cale założenie popadło w ruinę. W 1950 r. rozpoczęto prace remontowe, które z przerwami, trwają do dziś. Od 1995 r. założeniem pałacowym zarządza fundacja „Pro Akademia Narolense”, które celem jest urządzenie Akademii Sztuki z zapleczem hotelowym.

Opis

Późnobarokowe założenie z elementami klasycyzmu. Zespół pałacowo-parkowy znajduje się na północ od miasta lokacyjnego, w odległości ok. 1,5 km. Obiekty kubaturowe zgrupowane są w środkowej części założenia, wokół dziedzińca honorowego. Centralne miejsce w osiowym układzie kompozycyjnym zajmuje pałac zwrócony frontem na pd. Wybudowany został na rzucie prostokąta z dwoma płytkimi, prostokątnymi ryzalitami skrajnymi i wielobocznymi ryzalitami środkowym. Jego prostopadłościenna, piętrowa bryła przekryta jest dachem dwuspadowym, nad ryzalitami mansardowym. Ściany zbudowane są kamienia i cegły, stropy wtórne, żelbetowe, dach kryty dachówką ceramiczną. Elewacja frontowa - południowa, piętnastoosiowa, symetryczna rozczłonkowana jest płytkimi ryzalitami po bokach oraz wielobocznym ryzalitem na osi, analogicznie wygląda trzynastoosiowa elewacja ogrodowa - północna. Elewacje wschodnia i zachodnia, bliźniacze, są symetryczne, sześcioosiowe. Wszystkie elewacje dekorowane są boniami w narożnikach, nadokiennikami i podokiennikami, płaskimi obramieniami okien oraz pasami w tynku w kondygnacji parteru. Całość opięta jest profilowanym, rozbudowanym gzymsem między kondygnacyjnym i zwieńczona gzymsem kordonowym. Od frontu ryzality zwieńczono attykowymi ściankami z wazami. Układ pomieszczeń we wnętrzu jest dwutraktowy, z ośmiobocznym westybulem i ośmiobocznym salonem na osi, zabytkowe wyposażenie pałacu nie zachowało się.

Pawilon I, tzw. wschodni, usytuowany jest na południowy-wschód od pałacu, połączony z nim palladiańską ćwierćeliptyczną arkadową galerią. To niewielki, murowany z cegły budynek, na rzucie prostokąta, o prostopadłościennej bryle przekrytej dachem mansardowym krytym dachówką ceramiczną, z ramową dekoracją ścian, analogiczną jak w pałacu oraz attykowym zwieńczeniem nad wejściem na osi elewacji frontowej.

Pawilon II, tzw. zachodni usytuowany jest na półudniowy-zachód od pałacu, także połączony z nim arkadową galerią a jego forma jest analogiczna do pawilonu wschodniego.

Brama usytuowana jest na osi wjazdowej na dziedziniec pałacowy, w murowanym ogrodzeniu, które łączy ją z dwoma kordegardami po obu jej stronach. Murowana z cegły brama ma formę łuku triumfalnego z wysokim, arkadowym przejazdem zwieńczonym trójkątnym frontonem oraz dwoma prostokątnymi przejściami bocznymi, dekorowana pilastrami, gzymsami, trójkątnym naczółkiem z okrągłym prześwitem i umieszczonym w nim metalowym krzyżem oraz kamiennym wazonem o rzeźbiarskim opracowaniu w zwieńczeniu.

Kordegardy są elementami rozbudowanego zespołu bramnego, usytuowane są po obu stronach parawanowej bramy i połączone z nią poprzez odcinki muru o płynnym przebiegu. To niewielkie obiekty, wybudowane na rzucie sześcioboku, o graniastosłupowej bryle kryjącej dwie kondygnacje, przekryte kopulastymi, sześciopołaciowymi dachami krytymi blachą i zwieńczonymi iglicami z miedzianymi kulami. Elewacje dekorowane są boniami w narożnikach, płaskimi obramieniami okiennymi z kluczami oraz profilowanymi gzymsami.

Park założony w stylu włoskiego ogrodu geometrycznego, zachował swoją pierwotną formę. W nasadzeniach, choć mocno przerośniętych, czytelny jest jeszcze układ parteru na osi założenia, w jego części ogrodowej, kwater ogrodowych i alej wybiegających z zespołu w różnych kierunkach. Elementy architektury ogrodowej nie zachowały się.

Założeniem pałacowym zarządza fundacja „ Pro Akademia Narolense”, pałac jest w trakcie remontu, teren niedostępny.

Oprac. Barbara Potera, OT NID w Rzeszowie, 24.10.2014 r.