Jest reprezentatywny dla fazy przejścia w śląskiej architekturze od stylu romańskiego do gotyckiego. Bardzo cennym zabytkiem jest późnoromańska polichromia sklepienia prezbiterium, wysoko oceniana na tle malarstwa śląskiego z przełomu XIII na XIV wiek.

Historia

Pierwsza wzmianka o Mościskach pochodzi z 1268 r. i świadczy o istnieniu we wsi kościoła, którym był już chyba kościół obecny, wzniesiony zapewne ok. 1250 r., późnoromańsko-wczesnogotycki, murowany, bezwieżowy, z prezbiterium z ostrołucznym, trójlistnym, maswerkiem i ze sklepieniem ze wspornikami z maskami. Około 1250 r. wykonano również trzy, ostrołuczne, późnoromańsko-wczesnogotyckie portale, w tym: portal główny w pd. elewacji nawy, zewnętrzny portal, tzw. kapłański w pd. elewacji prezbiterium i trzeci najskromniejszy, pomiędzy prezbiterium i zakrystią. Pierwszy z tych portali, najokazalszy reprezentował wykształcony w 2 ćw. XIII w. typ portalu z profilowanymi uskokami i z kolumienkami. Natomiast formy ażurowej, roślinnej ornamentyki i zastosowanie wklęsek oraz zarezerwowanie baz tylko dla kolumienek to były już rozwiązania wprowadzane od ok. poł. XIII w. Dwa pozostałe portale opracowano już skromniej. Portal zewnętrzny do prezbiterium rozwiązano jako uskokowy z parą kolumienek bez głowic, przechodzących w profilowanie archiwolty, a portal wewnętrzny z prezbiterium do zakrystii wykonano jako węgarowy, z profilowanymi węgarami. W końcu XIII w. lub ok. 1300 r. ozdobiono sklepienie prezbiterium polichromią z przedstawieniami figuralnymi, silnie nawiązującą do tradycji romańskich (wypełnianie całych wysklepków wyobrażeniami znacznych rozmiarów, ornamentyka, eksponowanie konturu). W okresie reformacji, gdy kościół przejęli protestanci nad nawą założono polichromowany strop podparty drewnianym słupem (z datą 1562). Może też zbudowano wówczas pierwsze empory. W roku 1654 r. kościół zwrócono katolikom. W latach 60. XVII w. miał on drewnianą sygnaturkę na dachu nawy, z dzwonami i zegarem. W poł. XVIII w. kościół został przebudowany. Do prezbiterium dostawiono kruchtę, przebito nowe wejście w zach. elewacji nawy, i przekształcono jej okna. Może przebudowano sygnaturkę i nakryto ją cebulastym hełmem z prześwitem. Nie wiadomo kiedy zamalowano polichromię prezbiterium. W latach 1898-1899 i 1912 kościół odnawiano, a w 1924 r. jego wnętrze zostało zniszczone przez pożar. Zachowało się tylko prezbiterium ze sklepieniem, na którym po odpadnięciu wtórnych tynków ukazała się późnoromańska polichromia. Kościół odbudowano w 1925 r., Nawę nakryto drewnianym stropem wspartym na słupie i wbudowano w nią drewniany chór muzyczny z krótkimi emporami. Wykonano też dekoracyjną polichromię w niszach okiennych oraz na podłuczu łuku tęczowego (w stylu historyzmu z dominacją neobaroku). Może nawiązano do zniszczonych elementów wystroju kościoła albo też stworzono nową kreację artystyczną w duchu rodzimego baroku. Polichromię na sklepieniu prezbiterium odnawiano w latach 1925-1926. Zapewne też po pożarze wykonano wystrój elewacji kościoła w duchu standardowego budownictwa wiejskiego (fakturowy tynk, gładkie elementy artykulacji oraz opaski wokół otworów). Na pd. elewacji nawy umieszczono zegar słoneczny. Inaczej, nietypowo, w duchu art deco ukształtowano sygnaturkę. Jej okna ujęto malowanymi, jasnymi obramieniami oraz pasami. W podobny obramiono okienka zabudowanej latarni hełmu. W 1936 r. przywrócono historyczne formy sygnaturki. Po 1945 r. ponownie zatynkowano lub zamalowano polichromię prezbiterium. Odsłonięto ją w 1959 r. i poddano konserwacji w r. 1960. W latach 1969, 1981, 1995 i 2011 kościół remontowano. Przed 1982 r. wymieniowo strop nawy i usunięto podpierający go słup. Przy budowie nowego stropu wykorzystano zapewne polichromowane belki z lat 20. XX w.

Opis

Kościół pw. Św. Jana Chrzciciela jest orientowany, murowany z łamanego, piaskowca, tynkowany. Ma drewnianą sygnaturkę na dachu nawy. Jest bezwieżowy, z krótkimi, krępymi przyporami, z wyodrębnionym prezbiterium i wyższą nawą, nakrytymi wysokimi dachami dwuspadowymi. Prosto zamknięte prezbiterium (z romańskim, kamiennym maswerkiem z trójliściem) zwieńczone jest wysokim trójkątnym szczytem. W pd. ścianie prezbiterium, obecnie w obrębie nowszej kruchty znajduje się dawny zewnętrzny, kamienny, późnoromańsko-wczesnogotycki, ostrołukowy, uskokowy portal z parą kolumienek z bazami ale bez głowic, przechodzącymi w profilowanie archiwolty. Prezbiterium nakryte jest nisko schodzącym, jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z ostrołucznymi ścianami tarczowymi. Żebra ze zwornikiem oparte są na wspornikach, dekorowanych m.in. zróżnicowanymi maskami, w tym jedną otoczoną liśćmi klonu (w stylu dojrzałego gotyku). Sklepienie, łącznie z żebrami ozdobione jest późnoromańską polichromią z dominacją konturu, przedstawiającą Chrystusa (sędziego świata) w mandorli, symbole Ewangelistów (po dwa na każdym z dwóch wysklepków) i pelikana karmiącego młode. Całości dopełniają banderole z inskrypcjami oraz ornament roślinny i szablonowy. W pn. ścianie prezbiterium znajduje się kamienny, późnoromańsko-wczesnogotycki portal do zakrystii, licowy, węgarowy ostrołukowy, profilowany, z miękkimi spływami nad posadzką. Prezbiterium otwarte jest ku nawie półkolistym łukiem tęczowym. Krótką, trójosiową nawę nakrywa strop z bielonym sufitem i z zapewne z podwieszonymi pod nim dekoracyjnymi, wąskimi belkami zdobionymi monochromatyczną dekoracją roślinną. W zach. część nawy wbudowany jest drewniany chór muzyczny z bocznymi krótkimi emporami (na planie podkowy). Cała ta konstrukcja posadowiona jest na kolumnach z klasycyzującymi głowicami toskańskimi. A kwatery pełnej, ujednoliconej, polichromowanej balustrady rozdzielonej toczonymi słupkami ozdobione są motywem mięsistej wici akantu w zróżnicowanym układzie. Lambrekin u dołu tej balustrady zdobi ornament w duchu baroku łączonego z rokokiem. Zachodnia, frontowa elewacja nawy zwieńczona jest bardzo wysokim, trójkątnym szczytem z gotyckim krzyżem z piaskowca. W bocznych elewacjach nawy rozmieszczone są na dwóch poziomach okna o łuku odcinkowym, doświetlające nawę na wysokości drewnianych empor i pod nimi. W osi pd. elewacji nawy znajduje się licowy, uskokowy, ostrołukowy, późnoromańsko-wczesnogotycki portal z dwiema parami kolumienek. Uskoki są bogato profilowane, w tym wklęskami. Wąskie kolumienki z bazami mają kielichowe głowice zasłonięte ażurową dekoracją roślinną zachodzącą na uskoki. Nad głowicami kolumienek znajduje się gzyms w formie ciągu odwróconych baz attyckich (z 1 ćw XIII w.). Powyżej profilowana archiwolta z wałkami (nad kolumienkami). W dachu nawy znajduje się dość duża drewniana, odeskowana sygnaturka o konstrukcji szkieletowej, nakryta cebulastym hełmem z prześwitem. Do prezbiterium kościoła dobudowane są dwie parterowe przybudówki, od pn. zakrystia ze sklepieniem kolebkowym o eliptycznym przekroju, a od pd. kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym. Wyposażenie kościoła składa się z: kamiennego sakramentarium (XIII lub ok. 1300), z ołtarza głównego (manieryzm-barok, 2 poł. XVII w.), z dwóch bocznych ołtarzy (historyzm, 4 ćw. XIX w.), z prospektu organowego (1928, neobarok, organmistrz ze Świdnicy, Robert Kollibay) oraz z kamiennej chrzcielnicy (neogotyk, XIX w.).

Zabytek dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 11.09.2019 r.